آزمون هوش غیرکلامی کتل مقیاس 3 – فرم B یکی از معتبرترین ابزارهای سنجش هوش سیال (Fluid Intelligence) است که با استفاده از سؤالات تصویری، توانایی استدلال انتزاعی و حل مسئله فرد را ارزیابی می ‌کند. این تست با هدف کاهش تأثیر عوامل زبانی، تحصیلی و فرهنگی طراحی شده و به‌ ویژه برای ارزیابی در محیط‌ های آموزشی، بالینی و سازمانی کاربرد دارد. فرم B به‌ عنوان نسخه موازی فرم  A، برای استفاده در سنجش ‌های مکرر و جلوگیری از اثر یادگیری استفاده می ‌شود.

معرفی تست

تاریخچه

آزمون هوش غیرکلامی کتل (Cattell Culture Fair Intelligence Test) توسط ریموند برنارد کتل، روانشناس برجسته بریتانیایی-آمریکایی، طراحی شد. این آزمون نخستین بار در سال 1949 معرفی شد و با هدف سنجش هوش سیال، در قالبی مستقل از زبان و فرهنگ، ارائه گردید. توسعه اولیه این آزمون در بستر پژوهش ‌های دانشگاه ایلینوی و با حمایت مراکز روان ‌سنجی معتبر صورت گرفت.

در طول دهه ‌های بعد، آزمون کتل با بازبینی‌ هایی همراه شد. به ‌ویژه مقیاس سوم (Scale 3) آن در قالب دو فرم موازی A و B توسعه یافت تا دقت آزمون افزایش یابد و اثر یادگیری کاهش یابد. این فرم‌ ها به طور گسترده در موقعیت‌ های کلینیکی، آموزشی و سازمانی مورد استفاده قرار گرفتند. هرچند برخی ویرایش‌ ها و بومی‌ سازی ‌ها انجام شده‌ اند، اما ساختار اصلی آزمون تا به امروز حفظ شده است.

هدف

هدف اصلی از طراحی این آزمون، ارائه ابزاری برای سنجش هوش سیال به ‌صورت فرهنگی منصفانه  و به اصطلاح نا وابسته به فرهنگ بوده است؛ یعنی آزمونی که از تأثیر عوامل زبانی، تحصیلی و اجتماعی کاسته و توانایی حل مسئله و استدلال انتزاعی فرد را در شرایط استاندارد ارزیابی کند. این آزمون به ‌ویژه برای استفاده در جمعیت‌ های ناهمگون از نظر پیشینه فرهنگی و تحصیلی مناسب تلقی می ‌شود.

ساختار آزمون

تعداد سؤال‌ها و زمان اجرا

این آزمون شامل 50 سؤال تصویری است که در چهار بخش مجزا طراحی شده ‌اند؛ زمان تقریبی اجرای آزمون بین 12 تا 15 دقیقه است.

 مقیاس ‌ها و زیرمقیاس‌ ها

آزمون مقیاس 3 کتل از چهار بخش مستقل (زیرمقیاس) تشکیل شده که هر یک نوع خاصی از هوش سیال را ارزیابی می ‌کند:

• سری‌های تکمیلی  (Series Completion)؛ آزمودنی باید الگوی منطقی یک توالی تصویری را شناسایی کرده و گزینه صحیح را برای ادامه آن انتخاب کند. این بخش بر استدلال ترتیبی و درک الگوها تمرکز دارد.
• طبقه ‌بندی (Classification)در این بخش، آزمودنی باید تصویری را که با سایر گزینه ‌ها تفاوت دارد، شناسایی کند. این بعد مرتبط با توانایی تفکر مقایسه‌ ای و تمییز روابط است.
• ماتریس‌ ها (Matrices)شباهت زیادی با ماتریس‌ های ریون دارد. آزمودنی باید با درک روابط بین تصاویر، گزینه ‌ای را انتخاب کند که ماتریس ناقص را کامل کند.
• شرایط  (Conditions)این بخش به بررسی تطبیق و انتخاب پاسخ بر اساس شرایط خاص (مانند قوانین منطقی یا موقعیتی) می ‌پردازد. درک روابط منطقی و استنتاج تصویری در این بخش ارزیابی می‌ شود.

روش نمره‌ گذاری

پاسخ ‌ها به ‌صورت درست/نادرست نمره‌ گذاری می ‌شوند. هر پاسخ درست یک امتیاز دارد و هیچ ‌گونه نمره منفی برای پاسخ غلط در نظر گرفته نمی ‌شود. در پایان، نمره خام (مجموع پاسخ‌ های صحیح) محاسبه شده و با استفاده از جداول نرم استاندارد، به نمره بهره هوشی (IQ) تبدیل می ‌شود. در برخی نسخه‌ ها، نمرات می ‌تواند به صدک یا Z-نمره نیز تبدیل شود.

نمونه سؤال

سؤال 1: در تصویر زیر، چهار شکل دیده می ‌شود که یکی از آن‌ها الگوی منطقی را تکمیل نمی ‌کند. کدام ‌یک از گزینه‌ها را انتخاب می‌کنید؟

پاسخ باید از میان 6 گزینه تصویری انتخاب شود.

این سؤال مربوط به بخش طبقه‌بندی (Classification) است. آزمودنی باید با تحلیل روابط بصری و منطقی بین گزینه ‌ها، تصویری را که با سایرین ناسازگار است، شناسایی کند. پاسخ به صورت انتخاب یک گزینه از میان چهار تصویر ارائه می‌ شود.

کاربرد تست

کاربردها برای مراکز و مؤسسات

 کلینیک‌ های روان ‌شناسی و مراکز ارزیابی شناختی

• سنجش هوش سیال برای افراد مشکوک به اختلالات یادگیری، کم ‌توانی ذهنی یا ناتوانی‌ های شناختی
• استفاده به عنوان ابزار مکمل در ارزیابی‌ های تشخیصی (همراه با تست‌ های نوروسایکولوژیک و بالینی)
• بررسی تفاوت‌ های شناختی مستقل از زبان، به‌ ویژه در افراد با تنوع زبانی یا فرهنگی

سازمان ‌ها و شرکت ها

• ارزیابی توانمندی‌ های شناختی غیرکلامی در فرآیندهای استخدام و گزینش
• شناسایی استعدادهای بالقوه برای آموزش‌ های سریع، حل مسئله و خلاقیت در محیط کاری
• استفاده در مراکز ارزیابی (Assessment Centers) برای تحلیل توانمندی حل مسئله تحت فشار

 مدارس و مراکز آموزشی

• سنجش هوش دانش‌آموزان مستقل از زبان برای بررسی آمادگی تحصیلی
• شناسایی دانش ‌آموزان با توانایی شناختی بالا جهت برنامه‌ های تیزهوشان
• تشخیص افت تحصیلی ناشی از ضعف در توانایی شناختی تصویری یا فضایی

کاربردها برای متخصصان فردی

 روان ‌شناسان بالینی و شناختی

• ارزیابی دقیق هوش غیرکلامی در مراجعانی با آسیب ‌های زبانی، عصبی یا فرهنگی
• تحلیل مقایسه ‌ای هوش سیال و توانایی‌های دیگر به ‌عنوان بخشی از پروفایل شناختی مراجع
• بررسی سطح پایه ‌ای توانایی ‌های انتزاعی برای تنظیم مسیر درمان شناختی-رفتاری

 مشاوران شغلی و تحصیلی

• کمک به انتخاب رشته تحصیلی و شغل متناسب با ظرفیت شناختی و توانایی تحلیل
• تشخیص ناهماهنگی بین توان ذهنی و عملکرد تحصیلی برای اصلاح مسیر هدایت تحصیلی
• شناسایی افراد با پتانسیل بالا برای مشاغل نیازمند حل مسئله سریع و تحلیل غیرکلامی

 کوچ‌های فردی و سازمانی

• استفاده از نتایج برای تعیین نقاط قوت شناختی فرد در برنامه ‌ریزی رشد شخصی یا حرفه ‌ای
• شناسایی سبک‌ های یادگیری و پردازش اطلاعات برای طراحی مداخلات توسعه ‌ای
• کمک به تحلیل توانمندی ذهنی در کنار ویژگی ‌های شخصیتی جهت افزایش بهره ‌وری فردی

تست های مکمل

تست هوش IQ ریون  (Raven’s Progressive Matrices)

• موارد سنجش:  توانایی استدلال قیاسی و هوش سیال از طریق تحلیل الگوهای تصویری
• دلیل مکمل بودن:  هر دو آزمون ریون و کتل، هوش سیال را ارزیابی می‌کنند اما ساختار سوالات ریون پیچیده‌ تر و مبتنی بر ماتریس‌های تصویری متوالی است. استفاده ترکیبی آن ‌ها به تحلیل دقیق‌ تری از استدلال غیرکلامی و ظرفیت انتزاعی کمک می‌ کند و امکان مقایسه یا اعتبارسنجی متقابل را فراهم می ‌سازد.

 تست هوش چندگانه گاردنر (Gardner’s Multiple Intelligences Test)

• موارد سنجش:  هشت نوع هوش از جمله ریاضی ‌منطقی، تصویری-فضایی، زبانی، موسیقایی، بدنی‌ جنبشی، بین ‌فردی، درون‌ فردی و طبیعت‌ گرا.
• دلیل مکمل بودن:  آزمون کتل صرفاً به ارزیابی هوش سیال غیرکلامی می ‌پردازد، در حالی که گاردنر ابعاد گسترده ‌تری از هوش را پوشش می ‌دهد. این ترکیب به متخصصان کمک می ‌کند تا در کنار توانایی انتزاعی، تصویری جامع از سایر استعداد های شناختی و هیجانی فرد نیز داشته باشند.

 تست استعدادیابی کلیفتون  

• موارد سنجش:  34 توانمندی یا تم قوت مبتنی بر روانشناسی مثبت‌ گرا
• دلیل مکمل بودن:  در حالی که آزمون کتل توانایی ذهنی پایه (پتانسیل شناختی) را می ‌سنجد، تست کلیفتون مشخص می ‌کند این ظرفیت‌ها در عمل چگونه بروز می ‌یابند. ترکیب این دو، به تحلیل تعادلی بین توان ذهنی و نوع کاربرد عملی آن در موقعیت‌ های تحصیلی، شغلی و سازمانی می ‌انجامد.

 تست دسته‌ بندی کارت‌های ویسکانسین (WCST)

• موارد سنجش:  انعطاف ‌پذیری شناختی، توانایی برنامه ‌ریزی و حل مسئله، کارکردهای اجرایی
• دلیل مکمل بودن:  آزمون کتل بر استدلال تصویری تمرکز دارد ولی ویسکانسین عملکرد اجرایی در شرایط حل مسئله متغیر را می‌ سنجد. این ترکیب امکان ارزیابی همزمان توانایی شناختی ایستا (کتل) و پویا (ویسکانسین) را فراهم می ‌سازد.

 تست تجسم فضایی مینه‌ سوتا

• موارد سنجش:  توانایی درک، تجسم و سازماندهی روابط فضایی
• دلیل مکمل بودن:  آزمون کتل بخشی از هوش تصویری را می ‌سنجد، اما این آزمون تمرکز دقیق‌ تری بر جنبه فضایی-عملیاتی دارد. استفاده توأمان آن ‌ها، به شناسایی توانایی در طراحی، مهندسی و مشاغل مرتبط با مهارت‌ های فضایی کمک می‌ کند.

 تست شخصیت 16 عاملی کتل (16PF)

• موارد سنجش:  16 ویژگی اصلی شخصیت بر اساس نظریه کتل
• دلیل مکمل بودن:  آزمون هوش کتل و تست شخصیت 16 عاملی، مکمل یکدیگر در شناسایی رابطه میان ساختار شناختی و ویژگی‌های رفتاری فرد هستند. تحلیل همزمان این دو ابزار می ‌تواند برای تصمیم ‌گیری‌ های شغلی و مشاوره‌ های توسعه فردی بسیار سودمند باشد.

با انجام این تست چه چیزی به دست می آورم؟

توضیحات اولیه

در این بخش با نمونه های واقعی، نشان می دهیم که تست چگونه در موقعیت های مختلف استفاده می شود، چه چالش هایی پیش از اجرای تست وجود دارد و چه دستاورد های احتمالی پس از انجام تست حاصل می شود.

نمونه 1. کلینیک روانشناسی

• چالش اولیه: در یک کلینیک تخصصی ارزیابی روان‌ شناختی، کودکی 14 ساله با افت تحصیلی، بدون نشانه ‌های اختلال عاطفی مشخص، برای ارزیابی ارجاع شد. والدین تصور می ‌کردند مشکل او ناشی از عدم تلاش است، اما معلمان به ضعف در تفکر انتزاعی مشکوک بودند.
• نقش تست: آزمون هوش غیرکلامی کتل مقیاس 3، فرم B به ‌عنوان ابزار استاندارد و مستقل از زبان برای سنجش هوش سیال اجرا شد. نتایج نشان داد که نمره هوش تصویری پایین ‌تر از سطح متوسط است، در حالی که عملکرد در آزمون‌ های تحصیلی کلامی مناسب بود.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: نتیجه تست به شناسایی یک ناهماهنگی شناختی بین هوش کلامی و غیرکلامی انجامید و مداخلات تقویتی در مهارت ‌های تجسمی و حل مسئله تصویری در برنامه درمانی گنجانده شد. والدین نیز آگاه شدند که مشکل، رفتاری یا انگیزشی نیست بلکه شناختی است.

نمونه 2. روانشناس فردی

• چالش اولیه: روانشناس بالینی در جریان درمان اضطراب عملکردی یک مراجع بزرگسال، متوجه می ‌شود که او اعتماد به ‌نفس بسیار کمی در موقعیت‌ های تصمیم‌ گیری دارد و خود را «کندذهن» توصیف می ‌کند، در حالی که شواهد عینی چنین موضوعی را تأیید نمی ‌کردند.
• نقش تست: تست کتل اجرا شد تا تصویری عینی از توانایی ذهنی فرد به دست آید. نمره بالا در هوش سیال، توانایی درک الگوها و حل مسئله تصویری نشان داد که مراجع از نظر شناختی در سطح بالا قرار دارد و باورهای منفی او پایه ‌ای شناختی ندارند.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: تفسیر نتایج آزمون به‌ عنوان ابزار اصلاح شناخت‌ های ناکارآمد استفاده شد. در جلسات بعدی، روان‌ درمانگر توانست با اتکا به داده‌ های عینی، عزت‌ نفس شناختی مراجع را ترمیم کند و تمرکز درمان را بر باورهای خود ارزشی متمرکز سازد.

نمونه 3. دبیرستان

• چالش اولیه: مشاور دبیرستانی در تهران با دانش ‌آموزانی رو به ‌رو بود که در آزمون‌ های ورودی مدارس برتر عملکرد ضعیفی داشتند، در حالی که معلمان آن ‌ها را خلاق و توانمند می‌ دانستند. تفاوت عملکرد کلامی و تصویری درک ‌نشده باقی مانده بود.
• نقش تست: با استفاده از تست هوش غیرکلامی کتل، سطح هوش تصویری و استدلال غیرکلامی دانش‌آموزان به ‌طور مستقل سنجیده شد. نتایج نشان داد برخی دانش ‌آموزان دارای استعداد شناختی بالا بودند ولی در آزمون‌ های زبانی سنتی موفق نبودند.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: بر اساس نتایج تست، پیشنهاد شد دانش ‌آموزان در مسیرهای آموزشی مبتنی بر تصویر و تجربه عملی هدایت شوند. همچنین، برای آزمون ‌های مدرسه، ساختارهای ارزیابی متنوع ‌تر در نظر گرفته شد تا عدالت شناختی رعایت شود.

نمونه 4. مرکز آموزشی (دانشگاه استعدادسنجی)

• چالش اولیه: در یک مرکز استعدادسنجی برای داوطلبان ورود به رشته ‌های علوم پایه، برخی داوطلبان با نمره تحصیلی بالا در مراحل حل مسئله عملکرد ضعیفی داشتند و نیاز به ارزیابی عمیق‌ تر شناختی مطرح شد.
• نقش تست: آزمون هوش غیرکلامی کتل به‌ عنوان ابزار غربالگری هوش سیال استفاده شد. برخلاف رزومه تحصیلی، نتایج آزمون نشان داد که برخی داوطلبان در حوزه‌ های تحلیل تصویری، تطبیق الگو و تفکر انتزاعی ضعف دارند.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: نتایج به طراحی برنامه ‌های جبرانی در مهارت‌ های شناختی تصویری منجر شد و معیارهای پذیرش بازنگری شد تا علاوه بر نمرات تحصیلی، توانایی‌های شناختی غیرکلامی نیز لحاظ شوند. این اقدام موجب انتخاب دقیق ‌تر داوطلبان شد.

نمونه 5. شرکت یا سازمان

• چالش اولیه: در یک سازمان فناوری، مدیر منابع انسانی متوجه شد که برخی نیروهای جدید در موقعیت‌های نیازمند تصمیم ‌گیری سریع یا تحلیل چالش‌ های انتزاعی عملکرد ضعیفی دارند، علیرغم رزومه تحصیلی مناسب.
• نقش تست: تست هوش کتل به ‌عنوان بخشی از فرآیند ارزیابی شناختی نیروهای جدید استفاده شد. این ابزار توانست سطح پردازش انتزاعی و قابلیت حل مسئله غیرکلامی را به‌ صورت کمی و استاندارد ارزیابی کند.
• دستاورد یا راه ‌حل نهایی: بر اساس نتایج، ساختار تیم‌ ها بازآرایی شد و افراد در موقعیت‌ هایی قرار گرفتند که متناسب با ظرفیت شناختی آن‌ ها بود. همچنین، سازمان برای آینده، استفاده از تست در استخدام‌ های موقعیت‌ های تحلیلی را الزامی کرد.

نمونه 6. مشاور یا کوچ شغلی

• چالش اولیه: یک مشاور شغلی، با مراجعانی مواجه بود که بین چند مسیر شغلی دچار تردید بودند، اما درک روشنی از قابلیت‌ های شناختی خود نداشتند و انتخاب‌ هایشان صرفاً مبتنی بر علاقه یا فشار اجتماعی بود.
• نقش تست: با استفاده از آزمون هوش غیرکلامی کتل، سطح واقعی توانایی تحلیل، تفکر الگوریتمی و هوش سیال مراجعان ارزیابی شد. این اطلاعات به عنوان مبنای شناخت قابلیت‌ های پایه ذهنی استفاده شد.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: کوچینگ بر اساس نتایج شناختی ساختارمند شد و مسیرهای شغلی پیشنهاد شده به ‌صورت دقیق ‌تری با توان ذهنی فرد تطابق یافت. این رویکرد، نرخ رضایت مراجعان را از تصمیم‌ گیری ‌های شغلی افزایش چشم ‌گیری داد.

خروجی تست چگونه خواهد بود؟

تفسیر اختصاصی و پیشرفته این تست در ای سنج شامل موارد زیر است:

• ارائه نمره کل؛ نمره کل بهره هوشی شما ارائه می شود.
• ارائه جایگاه شما در جامعه؛ با توجه به نمره هوش جایگاه شما در جامعه مشخص می شود.

شرایط انجام تست چگونه است؟

محیط سازمانی (شرکت‌ ها و واحدهای منابع انسانی)

شرایط اجرای تست

• استفاده در موقعیت‌ های آرام بدون رفت ‌و آمد یا مزاحمت محیطی
• اجرای تست به‌ صورت انفرادی یا در گروه‌ های کوچک با فاصله مناسب
• اختصاص حداقل 20 دقیقه زمان بدون وقفه برای آزمون
• اطمینان از تسلط کافی آزمودنی به نحوه کار با پلتفرم
• استفاده از مانیتور با وضوح مناسب برای نمایش تصاویر با جزئیات کامل

الزامات ویژه

• اخذ رضایت آگاهانه از شرکت‌ کننده با توضیح هدف و ماهیت تست
• رعایت محرمانگی کامل نتایج به ‌ویژه در ارزیابی ‌های استخدامی
• تعیین ناظر آموزش ‌دیده برای نظارت بر اجرای منصفانه و استاندارد
• تهیه گزارش استاندارد مبتنی بر معیارهای هنجاری جمعیت موردنظر

نکات حساسیت زا

• امکان اثر سوگیری انگیزشی یا استرس ناشی از ارزیابی شغلی
• احتمال افت عملکرد در صورت تطابق نداشتن با نقش شغلی مدنظر
• نیاز به تحلیل ترکیبی با سایر تست ‌ها برای تصمیم ‌گیری نهایی در استخدام

محیط کلینیکی (کلینیک روان ‌شناسی یا مراکز تشخیص)

شرایط اجرای تست

• اجرای تست در اتاق آرام، با نور مناسب و حداقل عوامل محرک بیرونی
• ارزیابی آمادگی روانی فرد برای ورود به فرآیند سنجش شناختی
• ارائه دستورالعمل کامل به زبان قابل ‌فهم برای مراجع
• فراهم بودن نسخه فیزیکی یا آنلاین معتبر تحت نظارت متخصص
• ثبت دقیق اطلاعات زمینه ‌ای (سن، تحصیلات، سوابق اختلالی) پیش از اجرا

الزامات ویژه

• اجرای تست فقط توسط روان ‌شناس یا متخصص آموزش‌ دیده در آزمون کتل
• بررسی وجود اختلالات عصبی، شناختی یا زبانی پیش از اجرا
• استفاده از نرم تفسیری مناسب برای گروه سنی، جنسی و فرهنگی مراجع
• گزارش ‌نویسی بالینی دقیق همراه با تحلیل چند وجهی نتایج

نکات حساسیت زا

• تأثیر اضطراب تست یا برداشت منفی از نتیجه بر عزت ‌نفس مراجع
• احتمال افت عملکرد در مراجعان دارای افسردگی یا اختلال تمرکز
• نیاز به تفسیر جامع در کنار داده‌ های روان ‌سنجی دیگر مثل MMPI یا ریون

محیط آموزشی (مدارس، مراکز استعدادسنجی، دانشگاه‌ها)

شرایط اجرای تست

• زمان ‌بندی مناسب در ساعات میانی روز برای کاهش خستگی دانش ‌آموزان
• تفکیک اجرای تست برای گروه‌ های سنی و تحصیلی مختلف
• تضمین اجرای استاندارد در اتاق با نور و تهویه مناسب
• ایجاد محیط بدون تنش و رقابت برای کودکان یا نوجوانان
• توضیح کامل ساختار آزمون با زبان ساده پیش از شروع

الزامات ویژه

• حضور ناظر متخصص در روان ‌سنجی یا مشاور آموزش‌ دیده
• تطبیق نسخه آزمون با سطح سواد و درک تصویری دانش ‌آموزان
• استفاده از نرم‌ های معتبر برای سنجش تیزهوشی یا نیازهای ویژه آموزشی
• تحلیل نتایج در قالب گزارش روان ‌سنجی قابل ارائه به والدین و کادر آموزشی

نکات حساسیت زا

• اثر پیش ‌آگاهی دانش ‌آموز یا والدین درباره «هوش» بر پاسخ‌ دهی
• تأثیر تفاوت‌ های فرهنگی یا تحصیلی بر درک آیتم‌ های تصویری
• محدودیت تفسیر تک ‌بعدی بدون تحلیل‌ های مکمل شناختی یا هیجانی

منابع و مراجع

• Cattell, R. B., & Cattell, A. K. S. (1960). Measuring intelligence with the Culture Fair Tests. Champaign, IL: Institute for Personality and Ability Testing.
• Flanagan, D. P., & Harrison, P. L. (2012). Contemporary intellectual assessment: Theories, tests, and issues (3rd ed.). New York, NY: Guilford Press.
• Horn, J. L., & Cattell, R. B. (1966). Refinement and test of the theory of fluid and crystallized general intelligences. Journal of Educational Psychology, 57(5), 253–270.
• Kaufman, A. S., & Lichtenberger, E. O. (2006). Assessing adolescent and adult intelligence (3rd ed.). Hoboken, NJ: Wiley.
• Neisser, U., Boodoo, G., Bouchard, T. J., Boykin, A. W., Brody, N., Ceci, S. J., ... & Urbina, S. (1996). Intelligence: Knowns and unknowns. American Psychologist, 51(2), 77–101.