تست دسته‌ بندی کارت‌ های ویسکانسین (WCST) یکی از معتبر ترین ابزار های نوروسایکولوژیک برای ارزیابی عملکردهای اجرایی مانند انعطاف‌ پذیری شناختی، حل مسئله، مهار پاسخ و تنظیم توجه است. این آزمون توسط دیوید گرانسکی و همکارانش در دانشگاه ویسکانسین طراحی شد و به‌ ویژه در شناسایی اختلالات شناختی مرتبط با آسیب قشر پیش ‌پیشانی، اسکیزوفرنی، اختلالات عصب ‌روان ‌شناختی و ارزیابی کارکرد اجرایی در سازمان‌ ها و مراکز آموزشی کاربرد گسترده دارد.

معرفی تست

تاریخچه

تست دسته ‌بندی کارت‌ های ویسکانسین (Wisconsin Card Sorting Test) نخستین بار در سال 1948 توسط دیوید گرانسکی و همکارانش در دپارتمان نوروسایکولوژی دانشگاه ویسکانسین طراحی شد. این آزمون با هدف ارزیابی عملکرد های اجرایی مغز و به ‌ویژه انعطاف ‌پذیری شناختی طراحی گردید. نسخه اولیه این تست به‌ عنوان بخشی از پژوهش ‌های تجربی بر عملکرد قشر پیش‌ پیشانی مغز توسعه یافت.

در دهه‌ های بعد، WCST  به ‌طور گسترده مورد بازنگری و استاندارد سازی قرار گرفت. نسخه ‌های رایانه‌ ای آن نیز توسعه یافت که دقت اجرایی و کنترل بر متغیرها را افزایش داد. با اینکه ساختار کلی آزمون ثابت مانده، روش امتیازدهی و تفسیر آن در ویرایش‌ های جدید از دقت روان ‌سنجی بیشتری برخوردار شده است.

هدف

هدف اصلی از طراحی این تست، سنجش انعطاف ‌پذیری شناختی، توانایی تغییر استراتژی ذهنی در پاسخ به بازخورد و ارزیابی کارکرد های اجرایی مانند حل مسئله، برنامه ‌ریزی و مهار پاسخ است.
تست WCST  به‌ طور خاص برای ارزیابی عملکرد قشر پیش ‌پیشانی و بررسی آسیب‌ های مغزی، اختلالات شناختی و بیماری‌ های نورولوژیک مانند اسکیزوفرنی و آسیب ‌های مغزی ابداع شده است.

ساختار آزمون

تعداد سوال و زمان اجرا

تست WCST نسخه استاندارد شامل 64 کارت آزمایشی و 4 کارت مبنا است. اجرای کامل آزمون به‌ طور میانگین حدود 12 تا 20 دقیقه زمان می ‌برد و به ‌صورت نیمه ‌ساختار یافته با راهنمایی ارزیاب انجام می ‌شود.

مقیاس ها و زیر مقیاس ها

تست WCST به ‌صورت مستقیم دارای مقیاس‌ های روان ‌سنجی سنتی مانند "زیرمقیاس" نیست، اما تحلیل عملکرد فرد بر اساس شاخص ‌های اجرایی زیر انجام می ‌شود:

• تعداد طبقه ‌بندی صحیح  (Categories Achieved)؛ نشانگر توانایی شناسایی و حفظ یک قاعده ذهنی.
• تعداد پاسخ‌ های صحیح  (Correct Responses)؛ بیانگر دقت در یادگیری الگوهای پنهان.
• تعداد خطاها  (Total Errors)؛ ترکیبی از خطا های تصادفی و مداوم.
• خطاهای مداوم  (Perseverative Errors) ؛ شاخص مهم انعطاف ‌ناپذیری شناختی و آسیب در قشر پیش ‌پیشانی.
• تغییر در قاعده  (Set Shifting)؛ نشان‌دهنده توانایی در تطبیق با قوانین جدید پس از بازخورد.

روش نمره گذاری

پاسخ‌ ها بر اساس تطبیق کارت ‌ها با یکی از چهار معیار (رنگ، شکل یا تعداد) تحلیل شده و نمرات بر مبنای تعداد پاسخ‌ های صحیح، خطاهای مداوم و تعداد دسته‌ های کامل‌ شده محاسبه می‌ شود. برخی شاخص ‌ها مانند خطاهای مداوم، در صورت تکرار بیش از حد، به ‌عنوان شاخص آسیب شناختی در نظر گرفته می ‌شوند.

نمونه سؤال (غیربیانی، با اجرای تعاملی)

لطفاً کارت آزمایشی را به یکی از کارت‌ های مبنا وصل کنید:

کارت آزمایشی شماره 1 دارای دو ستاره آبی است؛ کارت‌ های مبنا به ‌ترتیب: (1) یک مثلث قرمز، (2) دو ستاره زرد، (3) سه ضربدر سبز و (4) چهار دایره آبی هستند.
پاسخ ‌دهنده باید بر اساس یکی از سه معیار پنهان (رنگ، شکل یا تعداد) کارت را دسته‌ بندی کند؛ هیچ راهنمای مستقیم وجود ندارد و بازخورد پس از انتخاب داده می ‌شود.

کاربرد تست

کاربرد تست برای مراکز و مؤسسات

کلینیک‌ های روان‌ شناسی و مراکز درمانی

• تشخیص آسیب‌ های نوروسایکولوژیک؛ استفاده در ارزیابی کارکردهای اجرایی قشر پیش ‌پیشانی، به‌ ویژه در بیماران با ضایعات مغزی، سکته مغزی یا ضربه‌ های مغزی.
• ارزیابی شناختی در اسکیزوفرنی و اختلالات روان‌ پریشی؛ کمک به تمایز بیماران با نقص انعطاف‌ پذیری شناختی.
• پایش تغییرات در روند درمان؛ سنجش اثربخشی مداخلات روان ‌درمانی، توانبخشی شناختی یا دارو درمانی.
• تشخیص افتراقی اختلالات عصبی؛ تمایز میان اختلالات دژنراتیو (مثل آلزایمر) و اختلالات خلقی یا اضطرابی با درگیری خفیف شناختی.

سازمان‌ ها و شرکت ها 

• ارزیابی قابلیت‌ های شناختی مدیران و پرسنل کلیدی؛  به‌ ویژه در موقعیت‌ های نیازمند حل مسئله، تصمیم‌ گیری تطبیقی و واکنش به تغییر.
• شناسایی توانایی در سازگاری شناختی با محیط‌ های کاری پویا؛ کاربرد در مصاحبه‌ های استخدامی برای مشاغل نیازمند هوش اجرایی بالا.
• غربالگری اولیه جهت برنامه‌ های توسعه فردی یا جانشین‌ پروری؛ تحلیل عملکرد شناختی برای هدایت آموزش‌ های مبتنی بر مهارت‌ های ذهنی.

مدارس و مراکز آموزشی خاص

• ارزیابی عملکرد شناختی دانش ‌آموزان دارای مشکلات یادگیری یا اختلالات توجه؛ کمک به تشخیص نقص در انعطاف ‌پذیری شناختی یا برنامه ‌ریزی ذهنی.
• پایش رشد شناختی در برنامه‌ های توانمند سازی ذهنی یا پرورش استعدادهای برتر؛ به ‌ویژه در کودکانی با عملکرد شناختی غیر یکسان در آزمون‌ های معمول.

توجه: این آزمون در مدارس عمومی با کاربری آموزشی عمومی رایج نیست و بیشتر در مراکز تخصصی رشد و شناخت کودک کاربرد دارد.

کاربرد تست برای متخصصان و مشاوران

روان ‌شناسان بالینی و نورو سایکولوژیست‌ ها

• تشخیص اختلالات کارکرد اجرایی در بزرگسالان و کودکان؛ تحلیل خطاهای مداوم، ناتوانی در تغییر قاعده و نقص در راهبرد های شناختی.
• ارزیابی عصب روان‌ شناختی در بیماران نورولوژیک و روان ‌پریش؛ به ‌ویژه در چارچوب پروتکل‌ های جامع ارزیابی شناختی.
• پایش پیشرفت در درمان‌ های شناخت‌ درمانی (CBT) یا توان ‌بخشی نوروسایکولوژیک.

مشاوران شغلی و تحصیلی

• شناسایی توانایی حل مسئله و انعطاف ‌پذیری شناختی در انتخاب مسیر تحصیلی یا شغلی؛ کاربرد برای متقاضیان مشاغل پیچیده یا رشته‌ های فنی ‌تحلیلی.
• تحلیل محدودیت ‌های شناختی در انتخاب یا تغییر مسیر شغلی؛ کمک به توصیه ‌های واقع ‌گرایانه ‌تر در هدایت تحصیلی یا شغلی.

کوچ ‌های فردی و سازمانی

• پایش سطح تطابق ‌پذیری شناختی و چابکی ذهنی مراجعان در موقعیت‌ های تغییر یا بحران.
• طراحی مداخلات توسعه فردی در حوزه تصمیم ‌گیری، حل مسئله و سازگاری با شرایط متغیر.
• تحلیل سبک پاسخ ‌گویی در موقعیت‌ های مبهم به ‌عنوان شاخص عملکرد شناختی زیربنایی در کوچینگ.

تست های مکمل

تست‌ های مکمل پیشنهادی برای تست دسته‌ بندی کارت‌ های ویسکانسین  (WCST) با هدف  تقویت ارزیابی شناختی و عملکرد های اجرایی با تحلیل چند بعدی عملکرد ذهنی عبارت اند از:

تست استروپ معنایی سرعت توجه

• موارد سنجش:  مهار پاسخ، کنترل توجه و انعطاف ‌پذیری شناختی.
• دلیل مکمل بودن:  ترکیب این تست با WCST امکان تحلیل دقیق ‌تر عملکرد های مهاری و کنترل شناختی را  به‌ ویژه در بیماران با نقص در مهار پاسخ یا آسیب قشر پیش‌ پیشانی فراهم می ‌سازد.

تست هوش غیرکلامی بوناردل

• موارد سنجش:  استدلال سیال، حل مسئله غیرکلامی و سازمان‌ دهی دیداری-فضایی.
• دلیل مکمل بودن:  این تست با تکیه بر اطلاعات غیرکلامی، ابعاد عملکرد شناختی را پوشش می ‌دهد که در WCST به‌ طور مستقیم سنجیده نمی ‌شوند؛ استفاده همزمان به ارزیابی جامع ‌تر در کودکان یا بزرگسالان با نقص زبانی کمک می ‌کند.

تست هوش ریون

• موارد سنجش:  استدلال انتزاعی و توانایی حل مسئله.
• دلیل مکمل بودن:  ریون و WCST هر دو بر عملکرد شناختی تمرکز دارند، اما ریون بیشتر به هوش سیال توجه دارد. تحلیل همزمان این دو ابزار، امکان تمایز میان نقایص ساختاری شناختی و هوش پایه را فراهم می ‌کند.

تست تجسم فضایی مینه ‌سوتا

• موارد سنجش‌:  توانایی سازمان ‌دهی فضایی، جهت ‌یابی و چرخش ذهنی.
• دلیل مکمل بودن:  در مراجعانی که در WCST ضعف در ساختاردهی دیداری نشان می ‌دهند، این تست به تمایز بین اختلال عملکرد اجرایی و نقایص تجسم فضایی کمک می‌ کند.

با انجام این تست چه چیزی به دست می آورم؟

توضیحات اولیه

در این بخش با نمونه های واقعی، نشان می دهیم که تست چگونه در موقعیت های مختلف استفاده می شود، چه چالش هایی پیش از اجرای تست وجود دارد و چه دستاورد های احتمالی پس از انجام تست حاصل می شود.

نمونه 1. کلینیک روان‌ شناسی

• چالش اولیه:  مردی 35 ساله با شکایت از ضعف تمرکز، بی‌انگیزگی و افت عملکرد شناختی به کلینیک مراجعه کرد. نتایج اولیه‌ بین افسردگی شدید و اختلال نوروشناختی خفیف تمایز دقیقی ارائه نمی‌ داد.
• نقش تست:  اجرای WCST نشان داد که مراجع در تطبیق با تغییرات قاعده و پاسخ ‌دهی شناختی به ‌ویژه در شاخص خطاهای مداوم و طبقه‌ بندی نادرست دچار ضعف جدی است.  
• دستاورد یا راه ‌حل نهایی:  با استناد به نتایج تست، تشخیص افت عملکرد اجرایی ناشی از آسیب مغزی خفیف داده شد و درمان با رویکرد توان ‌بخشی شناختی جایگزین درمان صرفا دارویی شد.

نمونه 2. روان ‌شناس فردی

• چالش اولیه:  نوجوانی با هوش متوسط، دچار تعلل در تصمیم‌ گیری و افت شدید تحصیلی شده بود و با وجود انگیزه اولیه عملکرد عملی نامنظم و ضعیف داشت.
• نقش تست:  تست WCST ضعف قابل ‌توجهی در انعطاف‌ پذیری شناختی و درک الگوها را آشکار کرد؛ این یافته‌ ها بیانگر اختلال عملکرد اجرایی مستقل از انگیزش یا توانایی تحلیلی عمومی بودند.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی:  مداخله شناختی ‌رفتاری با تمرکز بر آموزش راهبرد های حل مسئله اجرا شد و در مدت کمتر از دو ماه، پیشرفت در تصمیم‌ گیری و پیگیری تکالیف مدرسه مشاهده شد.

نمونه 3. دبیرستان

• چالش اولیه:  دانش ‌آموزی با نمرات ناپایدار و واکنش‌ های غیرقابل پیش ‌بینی، در کلاس ‌های تعاملی عملکرد مطلوبی نداشت، هرچند در آزمون‌ های استاندارد بهره هوشی طبیعی داشت.
• نقش تست:  تست WCST نشان داد که او در تغییر قواعد ذهنی و انطباق با بازخوردها دچار اشکال است که نشانه ‌ای از ضعف عملکرد اجرایی به ‌شمار می‌رفت.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی:  ساختار آموزشی اصلاح و تمرینات شناختی هدفمند برای بهبود انعطاف ذهنی اجرا شد و دانش ‌آموز توانست در فعالیت‌ های گروهی به‌ مراتب عملکرد منسجم‌ تری نشان دهد.

نمونه 4. مرکز استعداد سنجی دانشگاهی

• چالش اولیه:  دانشجوی ممتازی که در آزمون‌ های کتبی نمرات بالا کسب می ‌کرد، در پروژه‌ های گروهی و محیط‌ های کاربردی عملکرد ناپایدار و ضعیفی داشت.
• نقش تست: تست WCST  ضعف در توانایی انتقال راهبردهای شناختی به موقعیت ‌های تغییر پذیر را آشکار کرد؛ شاخص‌ های عملکرد اجرایی به ‌ویژه در مواجهه با قواعد جدید پایین بودند.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی:  برنامه مشاوره شناختی و تمرین عملی در موقعیت‌ های متغیر طراحی شد و دانشجو توانست در موقعیت‌ های واقعی با درک بهتر از ساختار مسئله، عملکرد مؤثرتری داشته باشد.

نمونه 5. شرکت فناوری محور

• چالش اولیه:  مدیر میانی یکی از واحد های فناوری، در پذیرش تغییرات فرآیند های کاری مقاومت زیادی نشان می‌ داد و تصمیم ‌گیری ‌های او با تأخیر همراه بود.
• نقش تست: تست WCST  مشخص کرد که وی در مواجهه با تغییر قواعد، دچار تکرار الگوهای ذهنی قبلی و خطای شناختی مداوم است، که با نقص انعطاف شناختی مرتبط بود.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی:  جلسات کوچینگ شناختی با تمرکز بر آموزش استراتژی ‌های تصمیم‌ گیری و تمرین با بازخورد های ساختار یافته اجرا شد؛ طی 3 ماه، سازگاری شناختی و تعامل سازمانی مدیر بهبود یافت.

نمونه 6.  کوچ یا مشاور شغلی

• چالش اولیه:  مراجع میانسالی با سابقه شغلی نسبتا موفق، هنگام تصمیم‌ گیری برای تغییر مسیر شغلی، دچار سردرگمی ذهنی و رفتارهای ناپایدار می‌ شد.
• نقش تست:  WCST به‌ وضوح ضعف در تطبیق شناختی و تحلیل موقعیت ‌های متغیر شغلی را آشکار کرد؛ نتیجه تست نشان داد تصمیمات شغلی او فاقد ساختار شناختی مؤثر است.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی:  برنامه کوچینگ شغلی بر اساس سبک شناختی شناسایی ‌شده طراحی شد که شامل آموزش تصمیم‌ گیری چند مرحله ‌ای می شد؛ مراجع توانست با شفافیت بیشتر گزینه‌ های شغلی را ارزیابی کند.

خروجی تست چگونه خواهد بود؟

در این تست جنبه های مختلفی ثبت می شود که هر کدام می تواند به طور مجزا و یا ترکیبی مورد تفسیر و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. به طور کلی می توان موارد زیر را پس از انجام این تست ثبت و ارائه نمود:

•  تعداد طبقات تکمیل شده
•  تعداد کل کوشش ها
•  تعداد خطاهای درجا ماندگی
•  پاسخ های صحیح
•  پاسخ های غلط
•  کوشش ها برای تکمیل الگوی اول
•  شکست در حفظ توالی
•  تعداد پاسخ های مفهومی
•  تفسیر نهایی بر اساس عملکرد مغزی

چه شرایطی برای اجرای تست نیاز است؟

شرایط اجرای تست در سازمان

شرایط اجرا

• محیط بدون مزاحمت، ترجیحا در فضای ارزیابی منابع انسانی یا اتاق مصاحبه ارزیاب.
• اجرای فردی با راهنمایی ارزیاب یا راهنمای دیجیتال ساختار یافته.
• حضور متخصص منابع انسانی یا روانشناس آشنا با تست ‌های نوروسایکولوژیک.
• زمان کافی (15–20 دقیقه) بدون وقفه و عوامل حواس ‌پرتی محیطی.
• ترجیحا استفاده از نسخه دیجیتال برای ثبت دقیق پاسخ ‌ها.

الزامات ویژه

• دریافت رضایت ‌نامه آگاهانه از کارمند پیش از اجرای تست.
• اطمینان از عدم وجود فشار روانی یا تنش سازمانی در روز اجرا.
• دسترسی به سیستم رایانه ‌ای پایدار برای نسخه دیجیتال.
• اجرای تست به‌ عنوان بخشی از ارزیابی چند مرحله‌ ای (نه به ‌تنهایی).

نکات حساسیت ‌زا

• احتمال سوء برداشت از نتایج به‌ عنوان معیار نهایی استخدام یا ارتقاء.
• نیاز به تفسیر نتایج توسط متخصص، نه صرف مشاهده نمرات خام.

شرایط اجرای تست در کلینیک روان‌ شناسی

شرایط اجرا

• محیط آرام، بی ‌تحریک و بدون مزاحمت صوتی یا بصری.
• اجرای تست به ‌صورت حضوری، همراه با مشاهده رفتاری توسط روانشناس.
• استفاده از نسخه استاندارد (کاغذی یا دیجیتال معتبر).
• ارزیابی اولیه سلامت شناختی و آمادگی مراجع برای مشارکت فعال.
• عدم اجرای تست در شرایط حاد روانی یا بحران هیجانی.

الزامات ویژه

• نیاز به آموزش تخصصی روانشناس در اجرای و تفسیر تست ‌های اجرایی.
• مستند سازی مشاهدات رفتاری حین اجرا (تأخیر، تکرار، مکث، اضطراب).
• هماهنگی تست با دیگر ابزارهای ارزیابی نوروسایکولوژیک.

نکات حساسیت ‌زا

• سوگیری پاسخ‌ دهی در بیماران مضطرب یا وسواسی ممکن است نتایج را مخدوش کند.
• خطر تفسیر افراطی نتایج بدون تحلیل چند منظوره روانی–شناختی.

شرایط اجرای تست در مدرسه یا مرکز آموزشی

شرایط اجرا

• اجرای تست در اتاق مشاوره یا فضای ارزیابی انفرادی با نور و تهویه مناسب.
• مناسب ‌سازی شرایط برای سن و سطح زبانی کودک یا نوجوان.
• حضور ناظر (مشاور مدرسه یا روان ‌شناس تربیتی) برای ارائه راهنمایی لازم.
• استفاده از نسخه ‌ای متناسب با گروه سنی (در صورت موجود بودن).
• ارزیابی همزمان با ابزارهای مکمل شناختی یا یادگیری.

الزامات ویژه

• اخذ رضایت کتبی والدین یا سرپرست قانونی.
• اجرای آزمون تنها برای دانش ‌آموزان بدون بحران روانی یا ناتوانی شدید شناختی.
• تفسیر نتایج همراه با بررسی عملکرد تحصیلی و اطلاعات معلمان.

نکات حساسیت ‌زا

• احتمال برچسب ‌زنی نادرست به دانش ‌آموز در صورت تفسیر غیرحرفه‌ ای.
• تأثیر اضطراب امتحانی یا نگرانی از ارزیابی بر عملکرد واقعی کودک.

منابع و مراجع

• American Psychological Association. (2022). Ethical principles of psychologists and code of conduct. https://www.apa.org/ethics/code
• American Psychological Association. (n.d.). APA dictionary of psychology. https://dictionary.apa.org
• Heaton, R. K., Chelune, G. J., Talley, J. L., Kay, G. G., & Curtiss, G. (1993). Wisconsin Card Sorting Test manual: Revised and expanded. Psychological Assessment Resources.
• Lezak, M. D., Howieson, D. B., Bigler, E. D., & Tranel, D. (2012). Neuropsychological assessment (5th ed.). Oxford University Press.
• Strauss, E., Sherman, E. M. S., & Spreen, O. (2006). A compendium of neuropsychological tests: Administration, norms, and commentary (3rd ed.). Oxford University Press.