آزمون هوش هیجانی شات (Schutte Emotional Intelligence Scale – SEIS) یکی از معتبر ترین ابزار های خود گزارشی برای سنجش هوش هیجانی است که بر اساس مدل سالووی و مایر طراحی شده و شامل 33 گویه با مقیاس لیکرت پنج ‌درجه ‌ای است. این آزمون توانایی فرد در ادراک، تنظیم و بهره ‌برداری از هیجانات خود و دیگران را ارزیابی می‌کند.  این آزمون به ‌دلیل سادگی، سرعت اجرا و روایی علمی بالا، در حوزه‌ های بالینی، آموزشی، شغلی و پژوهشی کاربرد گسترده ‌ای دارد.

معرفی تست

تاریخچه

تست هوش هیجانی شات (Schutte Emotional Intelligence Scale - SEIS) در سال 1998 توسط نیکول شات و همکارانش از دانشگاه نیو انگلند  استرالیا طراحی شد. این ابزار بر پایه مدل اولیه هوش هیجانی سالووی و مایر ساخته شده و به‌ عنوان یکی از نخستین پرسشنامه‌ های خودسنجی در این حوزه معرفی گردید.

پس از انتشار اولیه، این پرسشنامه با عنوان SEIS یا SREIT شناخته شد و نسخه رایج آن شامل 33 گویه است. اگرچه ساختار اصلی آن ثابت مانده، مطالعات مختلف تلاش کرده‌ اند نسخه ‌های کوتاه‌ تر یا چند بعدی از آن استخراج کنند، اما نسخه 33 سؤالی همچنان پرکاربرد ترین فرم این ابزار به ‌شمار می ‌رود.

هدف

هدف اصلی از ساخت این تست، ارائه ابزاری معتبر و ساده برای سنجش خود ادراکی افراد از جمله توانایی درک، تنظیم و ابراز هیجان نسبت به توانایی ‌های هیجانی ‌شان بود؛ این ابزار در پاسخ به نیاز پژوهشگران و درمانگران برای سنجشی قابل ‌اعتماد از هوش هیجانی در موقعیت ‌های پژوهشی و بالینی طراحی شده است.

ساختار آزمون

تعداد سوالات و زمان اجرا

آزمون شات شامل 33 سؤال است که پاسخ ‌دهی به آن معمولاً بین 7 تا 10 دقیقه زمان می ‌برد.

مقیاس‌ها و زیرمقیاس ‌ها

در نسخه اولیه تست شات، یک ساختار تک‌ عاملی برای هوش هیجانی پیشنهاد شد، اما پژوهش‌ های بعدی ساختار چهار عاملی زیر را پیشنهاد کرده ‌اند که در نسخه‌ های تحلیلی ‌تر استفاده می ‌شود:

1. ادراک هیجان  (Perception of Emotion)؛ توانایی فرد برای شناسایی و درک هیجانات در خود و دیگران؛ این مؤلفه به تشخیص صحیح حالات هیجانی چهره، کلام و موقعیت اشاره دارد.
2. مدیریت هیجان در خود  (Managing Own Emotions)؛ توانایی تنظیم، مهار و هدایت هیجانات شخصی، به‌ ویژه در موقعیت‌ های تنش ‌زا یا چالش ‌برانگیز.
3. مدیریت هیجان در دیگران  (Managing Others’ Emotions)؛ توانایی تعامل مؤثر با دیگران از طریق درک و پاسخ‌ مناسب به هیجانات آن‌ها، با هدف ایجاد همدلی و ارتباط سازنده.
4. کاربرد هیجان برای تسهیل عملکرد (Utilizing Emotion)؛ به توانایی استفاده از هیجانات برای بهبود تفکر، تصمیم ‌گیری، حل مسئله و خلاقیت اشاره دارد.

در برخی پژوهش ‌ها، ساختار سه ‌عاملی یا پنج ‌عاملی نیز پیشنهاد شده، اما چهار عاملی فوق بیشترین اعتبار تجربی را دارد.

روش نمره‌ گذاری

تمام سؤالات آزمون بر اساس مقیاس لیکرت پنج‌ درجه ‌ای (از 1 = کاملاً مخالفم تا 5 = کاملاً موافقم) نمره‌ گذاری می ‌شوند. برخی گویه‌ ها به ‌صورت معکوس ‌شونده نمره‌ گذاری می ‌شوند تا از سوگیری پاسخ ‌دهی کاسته شود.
نمره نهایی از مجموع نمرات آیتم‌ ها یا به تفکیک زیرمقیاس‌ ها به دست می ‌آید و می ‌تواند به ‌صورت خام یا نمره استانداردz  یا T تفسیر شود.

نمونه سؤال

سؤال 1: وقتی که با دیگران صحبت می کنم، نسبت به مشکلات خودم هشیار هستم.

این سؤال به زیرمقیاس «مدیریت هیجان در خود» مربوط است و پاسخ‌ دهی به آن از طریق طیف لیکرت پنج ‌درجه‌ ای صورت می ‌گیرد (کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم).

کاربرد تست

کاربرد تست در مراکز و مؤسسات

کلینیک ‌ها و مراکز روان ‌شناسی

• غربالگری اولیه در مداخلات هیجانی برای شناسایی ضعف در تنظیم و ادراک هیجانات.
• ارزیابی آمادگی برای روان‌ درمانی‌های هیجانی ‌محور مانند طرحواره‌ درمانی، رفتاردرمانی دیالکتیکی یا EFT
• پایش پیشرفت درمانی در مداخلات روان ‌درمانی مبتنی بر هیجان.
• تشخیص افتراقی در اختلالات مرتبط با هیجان مانند اضطراب اجتماعی، اختلالات خلقی یا مرزی.
• برنامه ‌ریزی توانمند سازی هیجانی در درمان مراجعان با عملکرد بین ‌فردی پایین.

سازمان‌ ها و شرکت ها

• ارزیابی مهارت‌ های نرم (Soft Skills) در فرآیند های استخدام و ارتقاء.
• تشخیص ظرفیت هیجانی کارکنان برای نقش ‌های مدیریتی، خدماتی و تیمی.
• پایش سلامت روان هیجانی به‌ عنوان شاخص مکمل رضایت شغلی و فرسودگی.
• طراحی مداخلات توسعه فردی و سازمانی مانند آموزش‌های EQ یا مدیریت استرس.
• شناسایی سبک ‌های هیجانی و تعارضات بین ‌فردی در تیم‌ ها.

مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی

• شناسایی دانش ‌آموزان یا دانشجویان با مهارت هیجانی پایین جهت مداخله مشاوره‌ ای.
• پشتیبانی از رشد اجتماعی-هیجانی در نوجوانان و جوانان.
• افزایش خودآگاهی و خودتنظیمی هیجانی در آموزش مهارت‌ های زندگی.
• ارزیابی آمادگی هیجانی برای مواجهه با فشارهای تحصیلی یا اجتماعی.

کاربرد تست در متخصصان و مشاوران

روان‌ شناسان بالینی و سلامت

• تحلیل ساختار هیجانی فرد در ارزیابی اولیه بالینی.
• پیش ‌بینی الگوهای ناسازگار هیجانی و رفتاری در طول درمان.
• تشخیص سطوح اختلال در خودتنظیمی هیجانی یا همدلی.

مشاوران شغلی و تحصیلی

• شناسایی نقاط ضعف در هوش هیجانی مؤثر بر تصمیم ‌گیری شغلی یا تحصیلی.
• تحلیل موانع هیجانی در مسیر شغلی یا تحصیلی.
• تقویت تاب ‌آوری هیجانی برای مقابله با شکست‌ ها و چالش‌ ها.

کوچ‌ های فردی و سازمانی

• پایش رشد مهارت ‌های هیجانی در جلسات کوچینگ.
• تحلیل موانع هیجانی در خود رهبری و روابط بین ‌فردی.
• طراحی مداخلات شخصی ‌سازی ‌شده برای ارتقاء خودآگاهی، همدلی و تنظیم هیجانی.

تست های مکمل

در ادامه، فهرستی از تست‌ های مکمل علمی برای آزمون شات ارائه می ‌شود که می‌ توانند در کنار آن برای تحلیل چند بعدی توانایی هیجانی و سازوکارهای فردی مورد استفاده قرار گیرند:

تست هوش هیجانی بار-آن (Bar-On EQ-i) 

• موارد سنجش:  هوش هیجانی در پنج حوزه اصلی شامل درون ‌فردی، بین ‌فردی، مدیریت استرس، سازگاری و خلق عمومی.
• دلیل مکمل بودن:  این آزمون ساختار چند وجهی و بالینی ‌تری نسبت به آزمون شات دارد و تحلیل ترکیبی آن‌ها امکان مقایسه بین خود ادراکی (شات) و ابعاد عملکردی (بار-آن) را فراهم می ‌کند.

 تست شخصیت شناسی نئو  (NEO-PI-R / NEO-FFI)

• موارد سنجش‌:  پنج عامل اصلی شخصیت (روان‌ نژندی، برون ‌گرایی، انعطاف ‌پذیری، دلپذیر بودن، وظیفه ‌شناسی).
• دلیل مکمل بودن:  برخی ابعاد شخصیت به ‌ویژه برون ‌گرایی، روان ‌نژندی و دلپذیر بودن با مؤلفه ‌های هوش هیجانی همبستگی دارند. این ترکیب در تحلیل روابط بین شخصیت و تنظیم هیجانی مفید است.

تست طرحواره‌های ناسازگار یانگ

• موارد سنجش‌:  18 طرحواره شناختی ناسازگار اولیه در 5 حوزه اصلی.
• دلیل مکمل بودن:  در افرادی با اختلال در هوش هیجانی، معمولاً طرحواره‌ های هیجانی و میان ‌فردی فعالی مشاهده می ‌شود. تحلیل موازی این دو ابزار می ‌تواند به فهم ریشه ‌های عاطفی و شناختی اختلال در تنظیم هیجان کمک کند.

تست سبک ‌های مقابله با استرس

• موارد سنجش‌:  راهبرد های مقابله ‌ای فرد (مسأله‌ محور، هیجان‌ محور، اجتنابی).
• دلیل مکمل بودن:  آزمون شات ظرفیت فرد برای تنظیم هیجانات را می ‌سنجد؛ در حالی که سبک مقابله نشان می ‌دهد این ظرفیت در شرایط استرس ‌آور چگونه بالفعل می ‌شود.

 تست سلامت روان  GHQ-28

• موارد سنجش‌:  نشانه‌ های جسمانی، اضطراب، اختلال عملکرد و افسردگی.
• دلیل مکمل بودن:  کاهش هوش هیجانی با آسیب در سلامت روان همبسته است. این تست کمک می‌ کند ارتباط بین ضعف در تنظیم هیجانی و اختلال‌ های روانی تحلیل شود.

تست افسردگی بک (BDI-II)

• موارد سنجش:  شدت علائم افسردگی در سه بعد شناختی، عاطفی و جسمانی.
• دلیل مکمل بودن:  هوش هیجانی پایین می ‌تواند پیش ‌بینی ‌کننده علائم افسردگی باشد. این دو ابزار در غربالگری همزمان اختلال خلقی و نقص در مهارت هیجانی کاربرد دارند.

با انجام این تست چه چیزی به دست می آورم؟

توضیحات اولیه

در این بخش با نمونه های واقعی، نشان می دهیم که تست چگونه در موقعیت های مختلف استفاده می شود، چه چالش هایی پیش از اجرای تست وجود دارد و چه دستاورد های احتمالی پس از انجام تست حاصل می شود.

نمونه 1. کلینیک روان ‌شناسی

• چالش اولیه: در یک کلینیک روان‌ شناسی، مراجعانی دیده می ‌شدند که علی ‌رغم نداشتن اختلال بالینی مشخص، دچار مشکلات جدی در روابط عاطفی، واکنش‌ های هیجانی ناپایدار و اختلال در خودبیانگری هیجانی بودند. روان‌ درمانگران ابزار دقیقی برای ارزیابی اولیه این الگوهای ناکارآمد در اختیار نداشتند.
• نقش تست: اجرای آزمون شات به‌عنوان یک ابزار غربالگری، به تیم درمانی این امکان را داد تا مؤلفه ‌های خاصی از هوش هیجانی (مانند مدیریت هیجان در خود و دیگران) را که در بسیاری از مراجعان تضعیف‌ شده بود، شناسایی کنند.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: با تکیه بر نتایج آزمون، برنامه‌ های روان‌ درمانی فردی مبتنی بر تنظیم هیجانی طراحی شد. پس از هشت جلسه، شاخص‌ های رضایت درمانی و پیشرفت در اهداف هیجانی افزایش معناداری یافت.

نمونه 2. روان ‌شناس فردی

• چالش اولیه: یک روان ‌شناس فردی در جلسات خود با مراجعانی مواجه بود که در تصمیم ‌گیری‌ های عاطفی، بیان هیجان و درک احساسات خود یا دیگران دچار سردرگمی بودند، ولی ارزیابی دقیق ‌تری از منشأ این مشکلات نداشت.
• نقش تست: آزمون شات امکان تحلیل کمی و کیفی توانایی‌ های هیجانی مراجع را فراهم کرد، به‌ ویژه ضعف در کاربرد هیجان برای حل مسئله و تنظیم هیجانات منفی که به رفتارهای ناکارآمد منجر می ‌شد.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: نتایج آزمون به‌ عنوان مبنای مداخله، به طراحی تمرین ‌های شناختی-هیجانی هدفمند کمک کرد و موجب بهبود عملکرد بین‌ فردی و افزایش خودآگاهی هیجانی در مراجع شد.

نمونه 3. دبیرستان دخترانه

• چالش اولیه: مشاوران یک دبیرستان متوجه افزایش تعارض‌ های بین‌ دانش ‌آموزی، افت انگیزشی و بروز هیجانات منفی شدید در بین برخی از دانش ‌آموزان شدند، اما علت دقیق این نوسانات هیجانی مشخص نبود.
• نقش تست: اجرای گروهی آزمون شات در بین دانش ‌آموزان، سطح پایین مهارت‌ های هیجانی را در مؤلفه‌ هایی مانند ادراک هیجان و خود تنظیمی نشان داد و الگوی مشترکی از ضعف هیجانی را آشکار ساخت.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: برنامه‌ های آموزش مهارت ‌های هیجانی با تمرکز بر نقاط ضعف شناسایی ‌شده طراحی و اجرا شد. در عرض سه ماه، نشانه‌ های رفتاری منفی کاهش یافت و رضایت دانش ‌آموزان از تعاملات اجتماعی افزایش پیدا کرد.

نمونه 4. مرکز استعدادسنجی دانشگاهی

• چالش اولیه: در یک مرکز مشاوره دانشگاهی، تعدادی از دانشجویان با عملکرد تحصیلی بالا دچار خستگی روانی، افت انگیزه و نشانه‌ هایی از فرسودگی عاطفی بودند، بدون آن‌ که اختلال روان ‌پزشکی خاصی تشخیص داده شود.
• نقش تست: تست شات به تفکیک مؤلفه‌ های هوش هیجانی، ضعف در مدیریت استرس و ناتوانی در به ‌کارگیری هیجان برای تداوم فعالیت را در این دانشجویان مشخص کرد.
• دستاورد یا راه ‌حل نهایی: بر اساس نتایج آزمون، کارگاه ‌های تاب ‌آوری و تنظیم هیجان طراحی شد و طی دوره‌ ای سه‌ ماهه، سطح سلامت روان، تعهد تحصیلی و تعامل مثبت دانشجویان به‌ طور معناداری بهبود یافت.

نمونه 5. شرکت خدماتی

• چالش اولیه: در یک شرکت بزرگ خدماتی، افزایش تعارض میان کارکنان، افت روحیه تیمی و گزارش‌ هایی از فرسودگی شغلی مدیران میانی مشاهده شده بود، بدون آن‌ که علت رفتاری یا سازمانی مشخصی وجود داشته باشد.
• نقش تست: با اجرای آزمون شات در میان تیم‌ ها، الگوی مشترکی از ضعف در «مدیریت هیجان دیگران» و «کاربرد هیجان در عملکرد شغلی» شناسایی شد که پیش از آن مغفول مانده بود.
• دستاورد یا راه ‌حل نهایی: دوره‌ های آموزشی توسعه هوش هیجانی سازمانی برگزار شد. سه ماه بعد، نتایج ارزیابی منابع انسانی کاهش سطح تعارض و افزایش انسجام تیمی را تأیید کرد.

نمونه 6. کوچ شغلی فردی

• چالش اولیه: یک  کوچ شغلی در تهران، با مراجعانی مواجه بود که در موقعیت ‌های پرتنش شغلی دچار واکنش‌ های هیجانی شدید می ‌شدند و توانایی حفظ عملکرد پایدار نداشتند.
• نقش تست: اجرای آزمون شات ضعف جدی در خود تنظیمی هیجانی این مراجعان را نشان داد، به‌ ویژه در مؤلفه‌ های مدیریت استرس و کنترل تکانه در محیط‌ های رقابتی.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: مداخلات کوچینگ باز طراحی شد و تمرکز بر توسعه تنظیم هیجانی و آگاهی هیجانی قرار گرفت. نتایج نشان داد عملکرد مراجعان در مصاحبه‌ های شغلی و شرایط چالش‌ برانگیز به‌ طور محسوسی بهبود یافت.

خروجی تست چگونه خواهد بود؟

تفسیر اختصاصی و پیشرفته این تست در ای سنج شامل موارد زیر است: 

• ارائه نمره کل هوش هیجانی؛ نمره هوش هیجانی شما برآورد شده و توضیحاتی در رابطه با آن ارائه می شود.
• ارائه راهکار؛ به جهت درک بهتر مفهوم هوش هیجانی و ارتقا و بهبود آن راهکارهایی ارائه می شود. 

 شرایط انجام تست چگونه است؟

شرایط اجرای تست در سازمان‌ ها

شرایط اجرا

• آزمون باید در محیطی ساکت و بدون مزاحمت‌ های کاری یا ارتباطی برگزار شود.
• شرکت ‌کننده باید از هدف تست، محرمانگی داده‌ ها و نحوه استفاده سازمان از نتایج آگاه شود.
• اجرای تست ترجیحاً در ساعات غیر پیک کاری (مثلاً ابتدای روز) انجام گیرد.
• استفاده از دستگاه‌ های شخصی برای پاسخ‌ گویی ترجیح دارد، مگر آن ‌که امنیت داده تضمین شده باشد.
• دسترسی به پشتیبانی فنی در صورت بروز اختلال آنلاین ضروری است.

الزامات ویژه

• اخذ رضایت آگاهانه کتبی یا دیجیتال از کارکنان پیش از اجرای تست.
• استفاده از تست‌های دارای تأییدیه روان ‌سنجی سازمانی یا تطبیق فرهنگی معتبر.
• تعیین مشاور یا روان ‌شناس حرفه ‌ای برای تحلیل و تفسیر نتایج.
• حفظ کامل محرمانگی نتایج فردی در گزارش ‌های سازمانی.

نکات حساسیت زا

• پرهیز از تفسیر نتایج به‌ عنوان ابزار گزینش بدون تحلیل چند بعدی.
• اجتناب از تحمیل روانی یا فشار ضمنی برای مشارکت.
• خطر برچسب ‌زنی یا سوء برداشت از نتایج در فضای کاری باید مدیریت شود.

شرایط اجرای تست در کلینیک ‌های روان ‌شناسی

شرایط اجرا

• انجام تست در فضایی آرام، ‌خصوصی و بدون مزاحمت بیرونی یا حضور دیگران.
• تست باید در زمان بهینه روانی مراجع (نه تحت بحران شدید) انجام شود.
• روان ‌شناس باید پیش از اجرای تست، هدف و ساختار آن را برای مراجع توضیح دهد.
• مراجع باید درک روشنی از محرمانگی نتایج و محدودیت ‌های تست داشته باشد.
• رعایت دستورالعمل دقیق آزمون و استفاده از فرم استاندارد الزامی است.

الزامات ویژه

• فراهم ‌سازی نسخه مناسب از تست بر اساس سن، جنسیت یا ویژگی‌ های فرهنگی مراجع.
• ارزیابی صلاحیت شناختی یا هیجانی مراجع برای مشارکت معتبر در آزمون.
• آمادگی برای مدیریت واکنش‌ های هیجانی پس از اجرای تست.
• مستند سازی نتایج در پرونده بالینی با رعایت اصول اخلاق حرفه ‌ای.

نکات حساسیت زا

• امکان بروز تحریف در پاسخ ‌دهی به‌ ویژه در تست‌ های خود سنجی.
• لزوم تفسیر نتایج در چارچوب روان ‌درمانی و نه به‌ صورت مستقل.
• پرهیز از تصمیم ‌گیری تشخیصی صرفا بر اساس نتیجه یک آزمون.

 شرایط اجرای تست در مدارس یا مراکز آموزشی

شرایط اجرا

• تست باید در زمان غیردرسی و بدون فشار تحصیلی انجام شود (مثلاً در جلسات مشاوره گروهی).
• فضای اجرای تست باید بدون عوامل مزاحم و با نظارت مشاور یا روان ‌شناس مدرسه باشد.
• اطلاع‌ رسانی دقیق به دانش‌ آموز، والدین و مسئولان مدرسه درباره هدف، محرمانگی و نحوه تحلیل نتایج ضروری است.
• اجرای تست باید با زبان و سطح سواد دانش‌آموز تطابق داشته باشد.
• تست‌ های استفاده ‌شده باید از نظر فرهنگی و سنی تطبیق ‌یافته باشند.

الزامات ویژه

• اخذ رضایت والدین در صورت اجرای تست برای دانش ‌آموزان زیر 18 سال.
• استفاده از فرم‌ های کوتاه ‌تر و معتبر متناسب با سنین پایین ‌تر.
• وجود امکان پیگیری مشاوره ‌ای برای موارد با یافته‌ های پرخطر.
• آموزش کادر مدرسه برای درک صحیح محدودیت‌ های تفسیر تست.

نکات حساسیت زا

• خطر برداشت نادرست از نتایج توسط اولیا یا مدیران مدرسه.
• تأثیر انگیزه تحصیلی یا ترس از قضاوت بر دقت پاسخ ‌دهی.
• لزوم تفسیر نتایج در بستر روانی آموزشی، نه صرفا بر مبنای عملکرد تست.

منابع و مراجع

• American Educational Research Association, American Psychological Association, & National Council on Measurement in Education. (2014). Standards for educational and psychological testing. American Educational Research Association.
• American Psychological Association. (2017). Ethical principles of psychologists and code of conduct. https://www.apa.org/ethics/code/
• American Psychological Association. (2020). Guidelines for psychological assessment and evaluation. https://www.apa.org/practice/guidelines/assessment-evaluation
• Cohen, R. J., & Swerdlik, M. E. (2018). Psychological testing and assessment: An introduction to tests and measurement (9th ed.). McGraw-Hill Education.
• International Test Commission. (2001). International guidelines for test use. https://www.intestcom.org
• International Test Commission. (2017). ITC guidelines on computer-based and internet-delivered testing. https://www.intestcom.org
• Kaplan, R. M., & Saccuzzo, D. P. (2017). Psychological testing: Principles, applications, and issues (9th ed.). Cengage Learning.