روایی و پایایی دو رکن اساسی در ارزیابی اعتبار علمی هر آزمون روان‌ شناسی هستند. بدون برخورداری از روایی و پایایی مناسب، داده‌ های به‌ دست ‌آمده از آزمون ممکن است گمراه‌ کننده، غیرقابل اعتماد یا فاقد ارزش تفسیر بالینی یا پژوهشی باشند. بنابراین، اعتبار علمی هر ابزار روان‌ سنجی در گرو ارزیابی دقیق و مستند این دو ویژگی است.

مشخصات عمومی ابزار (Test Specifications)

گروه سنی هدف

ابزار SCL-90-R برای جمعیت بزرگسال (18 سال به بالا) طراحی شده است و کاربرد اصلی آن در ارزیابی بالینی افراد بالغ در حوزه‌های روان ‌پزشکی، روان‌ شناسی بالینی، و مشاوره است؛ استفاده از این تست در نوجوانان نیازمند ملاحظات تطبیقی خاص است.

نوع آزمون 

SCL-90-R  یک ابزار خود گزارشی (Self-report) است که فرد به ‌صورت مستقیم و بر اساس تجربه‌ های خود در هفت روز گذشته، شدت نشانه‌ های روان ‌شناختی را ارزیابی می‌ کند.

تعداد آیتم‌ ها و ساختار نمره ‌گذاری

این ابزار شامل 90 سؤال است که در 9 مقیاس بالینی و 3 شاخص کلی نمره ‌گذاری می ‌شود. هر آیتم از 0 ( اصلا) تا 4 (بسیار زیاد) نمره‌ گذاری شده و نمرات مقیاس ‌ها به‌ صورت میانگین نمرات آیتم‌ های مربوط محاسبه می‌ گردد.

مدت زمان تقریبی اجرا

مدت زمان اجرای آزمون برای اکثر آزمودنی ‌ها 12 تا 15 دقیقه است؛ با این حال، بسته به شرایط شناختی یا هیجانی فرد ممکن است این زمان اندکی افزایش یابد.

روش اجرا 

آزمون SCL-90-R قابلیت اجرا به صورت مداد کاغذی، آنلاین و در نرم افزار را دارد و در برخی موقعیت‌ ها به ‌ویژه در جمعیت‌ های درمان ‌پذیر یا با سواد کم، می ‌تواند با همراهی مصاحبه بالینی جهت افزایش دقت داده‌ ها ترکیب شود.  

زبان اصلی ابزار و وضعیت ترجمه

زبان اصلی این آزمون انگلیسی می باشد. این ابزار به بسیاری از زبان‌ها، از جمله فارسی، اسپانیایی، آلمانی، عربی و چینی ترجمه و هنجاریابی شده و نسخه فارسی آن در چندین مطالعه داخلی مورد بررسی قرار گرفته است.

نسخه فارسی این تست، برای اولین بار توسط سیاسی و فزونی در ایران ترجمه شد و ترجمه مجددا به زبان انگیسی برگردانده شد و پس از بررسی نتایج مقدماتی ناشی از اجرای آزمون ترجمه شده، ترجمه تجدید نظر شده توسط میرزایی انجام شد (میرزایی،1359).

معرفی سازه نظری (Theoretical Foundation)

تعریف دقیق سازه

SCL-90-R ابزاری برای ارزیابی پروفایل روان‌ آزردگی (Psychological Symptom Distress) است. این سازه شامل گستره ‌ای از نشانه ‌های روان‌ شناختی خفیف تا شدید است که فرد در یک بازه زمانی اخیر (7 روز گذشته) تجربه کرده، و عمدتاً به صورت ذهنی  گزارش می ‌شوند.

نظریه یا مدل مفهومی پشت ابزار

این ابزار بر مبنای رویکرد پدیدار شناسانه  و مدل نشانگان‌ محور طراحی شده است. آزمون از الگوی نه ‌بعدی نشانه ‌های بالینی پیروی می ‌کند که از ترکیب تجربی داده‌ها و تحلیل عاملی استخراج شده‌اند. در عین حال، مدل آن از نظریه خاصی مانند روان ‌پویشی یا شناختی مشتق نشده بلکه هدف آن پوشش جامع طیف اختلالات روان ‌آزردگی است.

جایگاه سازه در روان ‌شناسی علمی یا بالینی

SCL-90-R  جایگاهی محوری در روان ‌شناسی بالینی دارد، زیرا ابزاری معتبر برای غربالگری اختلالات شایع روانی، ارزیابی شدت اختلال، پیگیری روند درمان و تحلیل ساختار علائم در پژوهش‌ ها محسوب می ‌شود. این سازه با مفاهیمی چون شاخص پریشانی، آسیب شناسی روانی عمومی هم‌ پوشانی دارد و اغلب در کنار مصاحبه‌ های تشخیصی یا تست‌ های ساختار ‌یافته ‌تر مورد استفاده قرار می ‌گیرد.

سوابق پژوهشی ابزار (Research Background)

تاریخچه توسعه ابزار و نام طراحان اصلی

آزمون SCL-90 در دهه 1970 توسط لئونارد آر. دروگاتیس در مرکز پزشکی دانشگاه جانز هاپکینز طراحی شد. نسخه بازبینی ‌شده آن با عنوان SCL-90-R  در سال 1977 منتشر شد و به ‌تدریج جایگزین نسخه اولیه شد.

آزمون ‌های مرتبط یا نسخه‌های دیگر ابزار

نسخه‌ های مرتبط  شامل:

• پرسشنامه نشانگان بیماری BSI (Brief Symptom Inventory)
• پرسشنامه نشانه های بیماری فرم کوتاه BSI-18

نسخه های دیگر ابزار:

• SCL-27؛ یکی دیگر از فرم ‌های کوتاه ‌شده آزمون SCL-90-R است که با هدف کاهش بار پاسخ‌ دهی و حفظ کیفیت روان‌سنجی طراحی شده است. این نسخه دارای 27 آیتم است و ساختاری فشرده‌ تر اما چند بعدی را حفظ می‌ کند.
• SCL-K-9؛ شامل 9 آیتم است.

کشور/ دانشگاه توسعه‌ دهنده

این ابزار در ایالات متحده آمریکا و تحت حمایت پژوهشی دانشگاه جان هاپکینز توسعه یافته است؛ نهادی که در پژوهش‌ های بالینی روان ‌شناسی و روان‌ پزشکی جایگاه پیشرو دارد.

مطالعات معتبر داخلی یا خارجی انجام‌ شده روی ابزار

در سطح بین‌المللی، SCL-90-R  در صدها مطالعه تجربی، بالینی، و روان‌ سنجی استفاده شده است؛ از جمله در پژوهش‌ های مربوط به روان‌ پریشی، PTSD، اضطراب اجتماعی و اختلالات افسردگی
مطالعات انجام ‌شده در کشورهای مختلف از جمله یونان، مجارستان، هلند، فرانسه، چین و ژاپن، پایایی و روایی قابل ‌قبولی را برای این ابزار گزارش کرده ‌اند. با این حال، تفاوت‌های فرهنگی می ‌توانند بر نحوه گزارش علائم تأثیر بگذارند؛ بنابراین تفسیر نمرات این آزمون باید با توجه به زمینه فرهنگی و بافت جمعیتی هر کشور انجام شود.

• به طور مثال نتیجه یک مطالعه بر روی 574 نفر از دانش آموزان فلسطینی بیشترین ضریب آلفا را در بعد جسمانی سازی، نشان داد (عبدالله،1997).
• مطالعه دیگری، بیشترین ضریب آلفا را در بعد وسواس-اجبار در 101 نفر دانشجویان آنگلوساکسون و در بعد حساسیت در روابط در 104 دانشجوی آمریکای لاتین نشان داد (آرتینز و همکاران،2005).
• در یک بررسی در ایران روی 2241 نفر در سنین 16 تا 60 سال، دامنه ضریب آلفا 0.78 تا 0.89 گزارش شد که بیشترین آن به افسردگی و کمترین آن به ترس مرضی و پرخاشگری اختصاص داشت و در اعتبار سازه 10 عامل تایید شد (رقیه میرزایی،1359).
• در پژوهشی، نسخه ‌ی اصلی تست SCL-90 برای جمعیت آرژانتین مورد انطباق، هنجاریابی و بررسی روان ‌سنجی قرار گرفت. نتایج نشان داد که پایایی و روایی تست در سطح قابل قبول بوده و SCL-90 توانست به‌ طور مؤثری بین افراد بیمار و غیربیمار تمایز قائل شود. پژوهشگران نتیجه گرفتند که این ابزار می‌تواند برای سنجش وضعیت روانی در جمعیت آرژانتین مورد استفاده قرار گیرد.
• مطالعات در ژاپن، پایایی و روایی مطلوب نسخه ژاپنی SCL-90-R را تأیید کرده‌ اند و این ابزار به ‌عنوان یک مقیاس معتبر در ارزیابی علائم روان ‌شناختی در جمعیت ژاپنی شناخته می ‌شود.
• تحقیقات نشان داده‌اند که نمرات SCL-90 در چین به ‌طور میانگین بالاتر از سایر کشورهاست؛ این تفاوت ممکن است ناشی از عوامل فرهنگی، اجتماعی یا اقتصادی خاص این کشور باشد.
• نسخه کردی SCL-90-R در جامعه ‌ای در شمال عراق ترجمه، انطباق و اعتباریابی شده و مطالعات، پایایی و روایی قابل قبولی را در این نمونه تأیید کرده ‌اند.
• نسخه اوکراینی SCL-90-R برای استفاده در مطالعات روان‌ شناسی بحران تطبیق داده شده و در پژوهش‌ هایی بر روی مادران حادثه چرنوبیل مورد استفاده قرار گرفته است.

ترجمه‌ ها و تطبیق فرهنگی

ابزار SCL-90-R تاکنون به بیش از 30 زبان از جمله فارسی، اسپانیایی، آلمانی، چینی، عربی و ترکی ترجمه شده است. تا سال 2016، این پرسشنامه در 24 کشور دنیا ترجمه و روایی یابی شده است (ایگناتیو و همکاران،2016).

وضعیت هنجاری در ایران

• هنجاریابی در دانش آموزان دبیرستانی و پیش دانشگاهی استان گیلان توسط (مدبرنیا و همکاران، 1389).
• هنجاریابی در دانشجویان دانشگاه شهید چمران توسط (رضاپور، 1376).
• هنجاریابی بر یک نمونه غیر بالینی ایرانی توسط (اخوان و شعیری، 1398)

 انواع روایی (Validity)

روایی همزمان (Concurrent Validity)

• در مطالعه دروگاتیس، ریکلز و راک، ضرایب همبستگی ابعاد 9گانه با تست MMPI (به‌جز وسواس) بین 0.36 تا 0.73 و همگی معنادار بودند.
• در مطالعه مدبرنیا و همکاران (1389)، روایی همزمان بین 0.70 تا 0.59 برای ابعاد مختلف گزارش شد.
• در پژوهش میرزایی (1359)، بعد های افسردگی و روان ‌پریشی‌ گرایی با مقیاس افسردگی زونگ و اندکس اسکیزوفرنی نیوهیون همبستگی بالا داشتند.
• در مطالعه مدبر نیا (1389)، بعد افسردگی و اضطراب بیشترین همبستگی با شاخص کلی علائم (GSI) را داشتند؛ بعد پارانوئید کمترین و بین عوامل نه گانه و ضرایب سه گانه نیز همبستگی بالای 0.50 به دست آمد.
• کاظمی و دستجری (1393)، حساسیت 84٪، ویژگی 95.1٪، کارایی کلی 92.5٪ گزارش شده است.
• در پژوهش باقری یزدی، حساسیت در جمعیت ایرانی 90٪ گزارش شده است.

روایی عاملی (Factorial Validity)

• تومیوکا و همکاران (2008)، با CFA نشان دادند شاخص نیکویی برازش با هر 9 عامل اصلی منطبق است.
• ایگناتیو و همکاران (2016)، نیز در تحلیل عاملی تأییدی به یک عامل اشباع رسید که 70.7 درصد واریانس را تبیین کرد.
• در مطالعۀ چپمن و همکاران ساختار این پرسشنامه بر مبنای مدل نُه عاملی حاضر تأیید شد. در این میان، بالا ترین وزن رگرسیون به عامل اضطراب 0.92 و پایین ترین به عامل اضطراب فوبیک 0.71 اختصاص داشت.
• مدبرنیا (1389)، تحلیل مؤلفه‌ های اصلی 19 عامل استخراج کرد؛ اما ساختار ابعادی به طور کامل تأیید نشد.
• پژوهش میرزایی (1359)، نتایج از ابعاد مشخصی حمایت می ‌کرد، ولی برخی ابعاد مانند خصومت ضعیف بودند.

روایی همگرا (Convergent Validity)

 ابعاد آزمون SCL90-R با MMPI همبستگی معنادار دارند؛ مثلاً همبستگی بعد افسردگی با پسیکاستنی0.59 بود و بعد  وسواس اجبار با اسکیزوفرنی و پارانوئید با هیستری همبستگی دارد.

در ایران:

• میرزایی (1359) ، در بررسی گسترده‌ ای روی 2241 نفر (سالم، بیمار روانی و معتاد)، روایی مقیاس‌ ها به ‌جز خصومت، هراس و پارانوئید را بالاتر از 0.8 گزارش کرد. همچنین مقایسه با آزمون ‌های زونگ و نیوهیون انجام شد.
• انیسی (1394)، در کارکنان نیروهای مسلح، روایی همگرا بین تمام ابعاد SCL-90-R و MMPI  را معنادار گزارش کرد.

روایی واگرا/افتراقی (Discriminant Validity)

 توانایی افتراق بین بیماران و افراد سالم در مطالعات متعدد (چپمن، پرینز، هیتز، ساویتز و...) تأیید شده است.

در ایران:

آزمون توانست به ‌صورت معنادار بین بیماران روانی، معتادان و افراد سالم تمایز قائل شود (میرزایی، 1359).

فتحی آشتیانی (1384)،  تفاوت معناداری بین افراد عادی و بیماران سرپایی گزارش کرد.

انیسی (1394)، در کارکنان نیروهای مسلح، روایی افتراقی بین گروه‌ های شغلی و بالینی را تأیید کرد.

انواع پایایی (Reliability)

پایایی همسانی درونی  (Internal Consistency)

• در پژوهش دروگاتیس و ساویتز (1999)،  آلفای کرونباخ برای خرده‌ مقیاس‌ ها بین 0.77 تا 0.90 گزارش شد.
• در پژوهش ایگناتیو (2016)،  همسانی درونی بین 0.76 تا 0.89 برای ابعاد، و 0.97 برای شاخص کلی شدت علائم گزارش شد.
• تومیوکا و همکاران (2008)،  آلفای بین 0.76 تا 0.86 برای ابعاد مختلف گزارش دادند.
• در پژوهش میرزایی (1359): آلفا برای بیشتر مقیاس ‌ها 0.8، بجز خصومت، فوبیا و پارانوئید گزارش شد.
• در پژوهش انیسی (1393)، آلفای کرونباخ بین 0.75 تا 0.92 در کارکنان نیروهای مسلح گزارش شد.
• رضاپور (1376)،  آلفای کرونباخ از 0.77 (روان ‌پریشی) تا 0.90 (افسردگی) را برای ابعاد این آزمون گزارش کرد.
• مدبرنیا (1389) در نتیجه پژوهش خود ، همسانی درونی 0.85 برای کل پرسشنامه اعلام کرد.

پایایی بازآزمایی  (Test-Retest Reliability)

• دروگاتیس در نتیجه مطالعه خود ضرایب بین 0.80 تا 0.90 در فاصله یک هفته گزارش دادو
• تومیوکا (2006) ضرایب بازآزمایی بین 0.81 تا 0.90 اعلام کرد.
• چگینی و همکاران (1379): ضریب بازآزمایی 0.91 در فاصله یک هفته اعلام کردند.
• رضاپور(1376) ضرایب بازآزمایی بین 0.80 تا 0.90 برای خرده‌مقیاس‌ها گزارش دادند.
• در مطالعه مدبرنیا و همکاران (1389)،  ضریب بازآزمایی 0.93 گزارش شد.
• در مطالعه انیسی (1393) ضرایب بین 0.65 تا 0.90 در کارکنان نظامی بود.
• پایایی تنصیف یا دو نیمه کردن  (Split-Half Reliability)
• در مطالعه مدبرنیا و همکاران ضریب دو نیمه سازی برای کل پرسشنامه0.85 گزارش شدع است.
• در مطالعه‌ ای دیگر،  ضریب همبستگی دو نیمه کردن برابر با 0.8519 گزارش شد.

پایایی کلی شاخص  GSI (Global Severity Index)

مطالعات خارجی:

• ایگناتیو ضریب پایایی شاخص GSI را 0.97 گزارش کرد. در منابع دیگر ضریب پایایی این شاخص بین 0.81 تا 0.98 گزارش شده است.

مطالعات ایرانی:

• انیسی و مدبرنیا در جریان مطالعات خود نیز ضرایب بالا برای GSI گزارش کرده‌ اند.

خلأهای پژوهشی و محدودیت‌های علمی

• محدودیت‌ های گزارش ‌شده در مطالعات موجود:  نتایج بسیاری از مطالعات به جمعیت ‌های خاص (مانند دانشجویان یا بیماران روان ‌پزشکی بستری) محدود بوده و قابلیت تعمیم به جامعه عمومی را کاهش می‌ دهد.
• گروه ‌های کمتر بررسی‌ شده:  در ایران و بسیاری از کشورها، داده ‌های هنجاری برای سالمندان، کودکان، افراد دارای معلولیت ذهنی یا فرهنگی کمتر بررسی شده ‌اند.
• محدودیت‌ های فرهنگی و زبانی:  برخی آیتم‌ها از نظر زبانی یا معنایی در ترجمه فارسی یا سایر زبان‌ها ممکن است به‌خوبی مفهوم اصلی انگلیسی را منتقل نکنند و دچار سوگیری مفهومی شوند.
• کمبود شواهد آماری پیشرفته:  تحلیل ‌های عاملی تأییدی (CFA)، مدل‌ های معادلات ساختاری (SEM)، و تحلیل‌ های چند گروهی برای بررسی پایایی ساختار ابزار در فرهنگ‌ های مختلف هنوز ناکافی‌ اند.
• پیشنهاد هایی برای پژوهش‌ های آینده:  طراحی نسخه‌ های کوتاه ‌تر برای غربالگری سریع، انجام مطالعات مقایسه‌ ای بین ‌فرهنگی، و توسعه نرم‌ افزارهای تحلیلی مبتنی بر نمرات ترکیبی توصیه می ‌شود.
• سوالات بی ‌پاسخ یا نا پژوهیده:  رابطه دقیق بین شاخص‌ های کلی آزمون با متغیرهای زیستی (نوروشیمیایی، ژنتیک) و روان ‌درمانی‌ محور هنوز به‌ طور سیستماتیک بررسی نشده است.

منابع و مراجع

• انیسی، ج.، بابائی، ش.، بارانی، م.، محمدلو، ه.، و ابراهیمی، ف. (1394). بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی چک‌لیست نشانه‌های اختلالات روانی (SCL-90-R) در کارکنان نیروهای مسلح. فصلنامه ابن‌سینا، 53(4)، 13–18.
• اسماعیلی، ع. (1377). هنجاریابی آزمون SCL-90-R و مقایسه سلامت روانی دانشجویان دانشگاه‌های تهران به‌منظور ارائه خدمات مشاوره‌ای مناسب (پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی).
• باقری یزدی، س. ع.، معتمدی، ع.، و میرزایی، ن. (1373). بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی آزمون SCL-90-R در جامعه ایرانی. مجله روان‌شناسی بالینی ایران، 1(2)، 45–60.
• چگینی، س.، نیک‌پور، ب.، و باقری یزدی، س. ع. (1381). اپیدمیولوژی اختلالات روانی در قم (1379). مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی بابل، 4(3)، 44–51.
• رضاپور، م. (1376). هنجاریابی آزمون SCL-90-R بر روی دانشجویان دانشگاه آزاد و شهید چمران شهر اهواز (پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی).
• فتحی آشتیانی، ع. (1383). مروری بر اختلالات روانی ناشی از جنگ. مجله علمی-آموزشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله (عج)، 6(24)، 14–19.
• کاظمی، ب.، و دستجردی، ر. (1393). بررسی همه‌گیرشناسی اختلالات روان در افراد 15 سال و بالاتر مناطق روستایی شهرستان بیرجند در سال 1390. فصلنامه مراقبت‌های نوین، 11(1)، 37–43.
• مدبرنیا، م. ج.، شجاعی تهرانی، ح.، فلاحی، م.، و فقیرپور، م. (1389). هنجاریابی آزمون SCL-90-R در دانش‌آموزان دبیرستانی و پیش‌دانشگاهی استان گیلان. مجله دانشگاه علوم پزشکی گیلان، 19(75)، 58–65.
• میرزایی، ر. (1359). ارزیابی پایایی و اعتبار آزمون SCL-90-R در ایران (پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران).
• موسوی، ا. س.، و قربانی، ن. (1386). روایی تفکیکی فهرست نشانه مرضی هاپکینز در نمونه‌های بالینی و بهنجار. فصلنامه روانشناسان ایرانی، 13، 79–6.
• نوربالا، ا. ع.، باقری یزدی، س. ع.، و محمد، ک. (1387). اعتباریابی پرسشنامه 28 سؤالی سلامت عمومی به عنوان ابزار غربالگری اختلالات روان‌پزشکی در شهر تهران – 1380. مجله پژوهشی حکیم، 11(4)، 47–53.
• توشه‌خواه، م. (1385). بررسی و مقایسه ساختار عاملی پرسشنامه‌های SCL-90-R و SCL-25 در میان دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران (پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.

• Ardakani, A., Seghatoleslam, M., Habil, H., Jameei, F., Rashid, R., Zahirodin, A., Motlaq, F., & Masjidi, A. A. (2016). Construct validity of Symptom Checklist-90-Revised (SCL-90-R) and General Health Questionnaire-28 (GHQ-28) in patients with drug addiction and diabetes, and normal population. Iranian Journal of Public Health, 45(4), 451–459.
• Bagheri Yazdi, A., Bolhari, J., & Shahmohammadi, D. (1994). An epidemiological study of psychological disorders on a rural area (Meibod, Yazd) in Iran. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology, 1(1), 32–41. [Persian]
• Chapman, L. K., Petrie, J., & Vines, L. (2012). Factor structure analysis of the SCL-90-R in a community-based sample of African American women. Journal of Psychiatry Research, 199, 140–144.
• Derogatis, L. R., & Savitz, K. L. (1999). The SCL-90-R, Brief Symptom Inventory and Matching Clinical Rating Scales. In M. E. Maruish (Ed.), The use of psychological testing for treatment planning and outcomes assessment (pp. [page range]). Philadelphia: Lawrence Erlbaum Associates.
• Derogatis, L. R., Lipman, R. S., Rickels, K., Uhlenhuth, E. H., & Covi, L. (1974). The Hopkins Symptom Checklist (HSCL): A self-report symptom inventory. Behavioural Scientist, 19, 1–15.
• Derogatis, L. R., Rickels, K., & Rock, A. F. (1976). The SCL-90 and the MMPI: A step in the validation of a new self-report scale. British Journal of Psychiatry, 128, 280–289.
• Hoffmann, N. G., & Overall, P. B. (1978). Factor structure of the SCL-90-R in a psychiatric population. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 46, 1187–1191.
• Ignatyev, Y., Fritsch, R., Priebe, S., & Mundt, A. P. (2016). Psychometric properties of the Symptom Checklist-90-R in prison inmates. Journal of Psychiatry Researches, 239, 226–231.
• Prinz, U., Nutzinger, D. O., Schulz, H., Petermann, F., Braukhaus, C., & Andreas, S. (2013). Comparative psychometric analyses of the SCL-90-R and its short versions in patients with affective disorders. BMC Psychiatry, 13, 104.
• Rosen, C. S., Drescher, K. D., Moos, R. H., Finney, J. W., Murphy, R. T., & Gusman, F. (2000). Six and ten item indices of psychological distress based on the Symptom Checklist-90. Assessment, 7(2), 103–111.
• Tomioka, M., Shimura, M., Hidaka, M., & Kubo, C. (2008). The reliability and validity of a Japanese version of Symptom Checklist-90 Revised. BioPsychoSocial Medicine, 2, 19–26.
• Ventevogel, P., De Vries, G., Scholte, W. F., Shinwari, N. R., Faiz, H., Nassery, R., Van den Brink, W., & Olff, M. (2007). Properties of the Hopkins Symptom Checklist-25 (HSCL-25) and the Self-Reporting Questionnaire (SRQ-20) as screening instruments used in primary care in Afghanistan. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 42, 328–335.
•