آزمون ریون پیشرفته (Advanced Progressive Matrices) یکی از معتبر ترین ابزارهای سنجش هوش غیرکلامی و سیال در بزرگسالان و افراد با توانایی شناختی بالا است. این نسخه شامل 48 سؤال تصویری در دو بخش A و B بوده که با الگوهای انتزاعی طراحی شده و به ‌تدریج از ساده به دشوار پیش می ‌رود؛ این نسخه از تست،  برای ارزیابی توانایی استدلال منطقی، تشخیص روابط پیچیده بین اشکال و حل مسئله در موقعیت ‌های جدید بدون وابستگی به زبان یا دانش قبلی ساخته شده و کاربرد گسترده ‌ای در پژوهش، انتخاب‌ های شغلی و سنجش استعداد های برتر دارد.

معرفی تست

تاریخچه

نسخه پیشرفته تست ریون (Advanced Progressive Matrices) توسط جان کارلین ریون (John C. Raven) روانشناس بریتانیایی طراحی شد. این آزمون در سال 1944 و تحت حمایت دارتمور هاسپیتال و با نظارت ضمنی نهاد های روان‌ سنجی بریتانیا به عنوان ابزاری تخصصی برای سنجش استدلال انتزاعی و هوش غیر کلامی طراحی گردید.

توسعه این آزمون در ادامه نسخه استاندارد سال 1938 صورت گرفت تا نیاز به سنجش سطوح بالای توانایی‌ های شناختی را پاسخ دهد. نسخه پیشرفته شامل دو بخش A و B است که به ترتیب دارای 12 و 36 سؤال هستند. نسخه ‌های بعدی این آزمون، به‌ ویژه فرم ‌های رایانه ‌ای و فرم ‌های دارای جداول نرمیابی، در دهه‌های اخیر با هدف افزایش دقت روان ‌سنجی توسعه یافته ‌اند.

هدف

هدف اصلی طراحی این آزمون، ایجاد ابزاری فاقد سوگیری زبانی و فرهنگی برای سنجش هوش سیال و توانایی حل مسئله در افراد با سطوح بالای عملکرد شناختی بود. این تست به ‌ویژه برای انتخاب افراد در موقعیت ‌های تحصیلی، شغلی و پژوهشی طراحی شده که نیازمند سطوح بالایی از تفکر استدلالی و تحلیل انتزاعی هستند.

ساختار آزمون

تعداد سؤال‌ ها و زمان اجرا

آزمون ریون پیشرفته شامل 48 سؤال تصویری است که به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش A با 12 سؤال مقدماتی و بخش B  با 36 سؤال اصلی.
زمان اجرای آزمون به ‌طور متوسط 40 تا 60 دقیقه است؛ البته این زمان در افراد مختلف می تواند متغیر باشد.

مقیاس ‌ها و زیر مقیاس ‌ها

آزمون APM ساختار تک ‌عاملی دارد و به ‌طور خاص، تنها یک مقیاس اصلی را می ‌سنجد:

هوش سیال  (Fluid Intelligence)؛  توانایی فرد در استدلال انتزاعی، تشخیص الگوها، حل مسائل جدید و پردازش اطلاعات بدون اتکا به دانش پیشین. این مقیاس با استناد به نظریه کتل و کارول به‌ عنوان یکی از مؤلفه ‌های اصلی هوش عمومی در نظر گرفته می‌شود.

روش نمره‌ گذاری

در آزمون ریون پیشرفته، برای هر سؤال تنها یک گزینه صحیح وجود دارد. نمره ‌گذاری بر اساس جمع پاسخ‌ های درست (نمره خام از 36) در بخش B انجام می‌ شود. نمره نهایی می‌تواند با استفاده از جداول نرم به درصد رتبه ‌ای، نمره استاندارد یا معادل IQ تقریبی تبدیل شود. هیچ ‌یک از آیتم‌ها دارای نمره منفی یا وزن متفاوت نیستند.

نمونه سؤال

سؤال نمونه – بخش B، سؤال 1:
تصویر یک ماتریس 3×3 نشان داده می‌شود که یک خانه‌ ی پایانی در پایین سمت راست خالی است. آزمودنی باید بر اساس الگوی منطقی حاکم بر ردیف‌ ها و ستون‌ ها، یکی از 8 گزینه تصویری پیشنهادی را انتخاب کند که تکمیل ‌کننده صحیح ماتریس است. این سؤالات فاقد بار زبانی بوده و تنها نیازمند تحلیل بصری استدلالی هستند.

کاربرد های تست

کاربرد تست برای مراکز و مؤسسات

 کلینیک‌ های روان‌ شناسی و مراکز ارزیابی شناختی

• ارزیابی توانایی ‌های شناختی در بیماران با عملکرد کلامی پایین یا اختلالات زبانی
• شناسایی استعدادهای شناختی در ارزیابی‌ های تشخیصی مبتنی بر هوش غیرکلامی
• استفاده در پروتکل‌ های غربالگری روان‌ شناختی برای تشخیص افتراقی میان هوش و اختلالات شناختی
• ارزیابی عملکرد شناختی بیماران نورولوژیک، بیماران دارای آسیب مغزی، یا اختلالات یادگیری خاص

 سازمان ‌ها و شرکت ها

• ارزیابی هوش تحلیلی برای انتخاب، استخدام و ارتقاء کارکنان در موقعیت‌ های نیازمند استدلال انتزاعی
• استفاده در مرکز ارزیابی (Assessment Center) برای مقایسه کاندیداها با مشاغل تصمیم‌ ساز
• شناسایی افراد با توانایی یادگیری سریع و حل مسئله در تیم‌ های استراتژیک
• سنجش پتانسیل رهبری در برنامه‌ های جانشین ‌پروری و توسعه استعدادها  (Talent Development)

مدارس، مراکز آموزشی و مراکز استعدادهای درخشان

• شناسایی دانش‌آموزان با هوش غیرکلامی بالا به ‌ویژه در جمعیت‌ های دوزبانه یا چند فرهنگی
• استفاده به‌عنوان معیار غربالگری در برنامه ‌های تیزهوشان و استعدادهای برتر
• بررسی توانایی حل مسئله و تفکر انتزاعی در آزمون ‌های ورودی مدارس خاص یا دوره‌ های پیشرفته
• ارزیابی قابلیت ‌های ذهنی دانش ‌آموزان با مشکلات یادگیری کلامی به ‌منظور طراحی آموزش‌ های جایگزین

کاربرد تست برای متخصصان و مشاوران

 روان ‌شناسان بالینی و ارزیابان روان ‌سنجی

• بهره‌ گیری در پروفایل‌ سازی شناختی مراجعین برای تمایز هوش کلامی و غیرکلامی
• تشخیص اختلالات تحولی و یادگیری با تمرکز بر ظرفیت هوش انتزاعی
• استفاده در ارزیابی پیش از درمان برای تعیین ظرفیت شناختی مراجع و تطبیق روش درمانی
• پایش تغییرات شناختی در مداخلات روان‌شناختی یا نوروسایکولوژیک مثلا در بازتوانی مغزی

 مشاوران تحصیلی و شغلی

• تحلیل توانایی‌ های استدلالی دانش‌ آموزان یا مراجعان شغلی جهت هدایت تحصیلی-شغلی هدفمند
• استفاده در انتخاب مسیرهای تخصصی برای افراد با برتری در هوش منطقی-تحلیلی
• ارائه بازخورد درباره تناسب بین ظرفیت ذهنی و مشاغل نیازمند تفکر انتزاعی یا حل مسئله

 کوچ‌ های فردی و سازمانی

• شناسایی توانمندی‌ های شناختی در جلسات ارزیابی شناختی برای توسعه فردی و حرفه ‌ای
• استفاده در طراحی مسیرهای رشد شغلی برای افراد با پتانسیل بالای تصمیم ‌گیری تحلیلی
• کمک به سازماندهی برنامه‌ های کوچینگ بر مبنای سبک پردازش ذهنی و ظرفیت ‌های انتزاعی مراجع

تست های مکمل

در تحلیل ‌های تخصصی، استفاده از این ابزارهای مکمل در کنار ریون می ‌تواند دیدگاه روان‌ سنجی دقیق ‌تری درباره استعدادها، ظرفیت شناختی، قابلیت تصمیم ‌گیری و شایستگی‌ های عملکردی افراد در موقعیت ‌های پیچیده فراهم سازد:

 تست هوش کتل (فرم بزرگسالان)

• موارد سنجش:  هوش سیال (Gf) با تأکید بر توانایی استدلال عددی، کلامی و فضایی.
• دلیل مکمل بودن:  اگرچه هر دو تست (ریون و کتل) بر هوش سیال تمرکز دارند، اما کتل ابعاد بیشتری از فرایند های ذهنی را شامل می ‌شود (مثلاً ساختارهای عددی و تجسمی)، لذا مقایسه نتایج می ‌تواند اعتبار تلاقی و پوشش جامع ‌تری از توانمندی‌ های ذهنی فراهم کند.

تست دسته ‌بندی کارت‌های ویسکانسین (WCST)

• موارد سنجش:  انعطاف‌ پذیری شناختی، توانایی تغییر راهبرد ذهنی و عملکرد اجرایی
• دلیل مکمل بودن:  ریون توان استدلال انتزاعی را می ‌سنجد، درحالی‌که WCST عملکرد اجرایی را بررسی می‌ کند؛ استفاده همزمان، ارزیابی جامع ‌تری از هوش تحلیلی در موقعیت‌های واقعی و ظرفیت‌ های شناختی سطح بالا ارائه می ‌دهد.

 تست هوش غیرکلامی بوناردل

• موارد سنجش:  پردازش دیداری-فضایی و حل مسئله بدون زبان
• دلیل مکمل بودن:  هر دو تست غیرکلامی هستند، اما بوناردل بر سرعت پردازش و عملکرد دیداری تمرکز دارد. ترکیب آن با ریون، در جمعیت ‌هایی با اختلال زبانی یا نیاز به ارزیابی بدون سوگیری فرهنگی بسیار مفید است.

تست استعدادیابی کلیفتون  (CliftonStrengths)

• موارد سنجش:  34 توانمندی فردی در 4 حوزه اصلی (استراتژیک، اجرایی، رابطه‌ای، تأثیرگذاری)
• دلیل مکمل بودن:  ریون تنها بعد شناختی تحلیلی را می ‌سنجد. کلیفتون امکان تحلیل پتانسیل عملکرد شغلی و حرفه ‌ای در کنار ظرفیت ذهنی را فراهم می ‌کند و بینش کاربردی‌ تری برای تصمیم ‌گیری‌های شغلی و سازمانی می ‌دهد.

 تست تجسم فضایی مینه‌ سوتا

• موارد سنجش:  توانایی تجسم سه ‌بعدی و چرخش ذهنی اشیاء
• دلیل مکمل بودن:  بسیاری از آیتم‌ های ریون نیازمند تجزیه و تحلیل دیداری-فضایی هستند؛ این تست می ‌تواند به ‌طور خاص زیر مهارت ‌های تجسمی در عملکرد ریون را تبیین کند و در تفسیر دقیق ‌تر مؤثر باشد.

تست شخصیت‌ شناسی نئو NEO-PI-R یا  NEO-FFI  

موارد سنجش:  پنج عامل بزرگ شخصیت

دلیل مکمل بودن:  برخی ویژگی‌ های شخصیتی (مثلاً وظیفه‌ شناسی یا گشودگی به تجربه) بر عملکرد در تست ‌های تحلیلی تأثیر دارند؛ ترکیب نتایج نئو و ریون، دیدگاه جامع‌ تری نسبت به ظرفیت شناختی در بستر شخصیت فرد ارائه می ‌دهد.

با انجام این تست چه چیزی به دست می آورم؟

توضیحات اولیه

در این بخش با نمونه های واقعی، نشان می دهیم که تست چگونه در موقعیت های مختلف استفاده می شود، چه چالش هایی پیش از اجرای تست وجود دارد و چه دستاورد های احتمالی پس از انجام تست حاصل می شود.

نمونه 1.  کلینیک روان‌ شناسی

• چالش اولیه: در یک کلینیک ارزیابی شناختی، نوجوانی به دلیل افت عملکرد درسی ارجاع داده شد. علیرغم نمرات نسبتاً مناسب در تست‌ های استاندارد کلامی، نگرانی ‌هایی درباره توانایی شناختی واقعی او و احتمال وجود اختلال یادگیری خاص مطرح بود.
• نقش تست: تست ریون پیشرفته برای سنجش هوش سیال و توانایی استدلال غیرکلامی فرد استفاده شد. آزمون به دلیل ماهیت غیرزبانی، محدودیت‌ های زبانی یا سواد تحصیلی را حذف کرده و تصویری دقیق ‌تر از ظرفیت ذهنی ارائه داد.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: نتایج آزمون نشان داد که توانایی شناختی فرد بالاتر از متوسط است و ضعف او ناشی از اختلال خواندن است نه کاهش بهره هوشی؛ این یافته مسیر تشخیص را اصلاح کرد و مداخله تخصصی آموزشی برای اختلال یادگیری آغاز شد.

نمونه 2. شرکت فناوری محور

• چالش اولیه: در یک شرکت فناوری، مدیر منابع انسانی متوجه ضعف تحلیل در تیم توسعه محصول شد. با وجود رزومه تحصیلی قوی اعضای تیم، تصمیم ‌گیری‌های نادرست و خطاهای تحلیلی تکرار می ‌شد.
• نقش تست: تست ریون برای سنجش تفکر انتزاعی و استدلال منطقی اعضای تیم به کار رفت. این تست توانست تفاوت‌ های پنهان در سطح تحلیل شناختی افراد را که در رزومه‌ ها مشخص نبود، به‌ وضوح نشان دهد.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: تحلیل نتایج به بازطراحی ترکیب تیم منجر شد. برای کارکنانی با نمرات پایین ‌تر، برنامه ‌های توسعه شناختی طراحی شد. بهره ‌وری تیمی و دقت تصمیم ‌گیری‌ها در پروژه‌ های استراتژیک به ‌طور معناداری افزایش یافت.

نمونه 3. دبیرستان (مرکز استعدادهای درخشان)

• چالش اولیه: یک دبیرستان تیزهوشان نیازمند انتخاب دقیق دانش‌ آموزان برای المپیادهای علمی بود. صرف تکیه بر معدل و نمرات درسی، شاخص کافی برای پیش ‌بینی موفقیت در رقابت‌ های سطح بالا نبود.
• نقش تست: تست ریون برای سنجش هوش سیال، توانایی حل مسئله و تفکر انتزاعی مستقل از مهارت‌ های درسی مورد استفاده قرار گرفت. این تست ابزار مناسبی برای شناسایی ظرفیت ذهنی فراتر از عملکرد درسی معمول بود.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: دانش ‌آموزانی شناسایی شدند که با وجود نمرات درسی متوسط، نمرات بسیار بالا در آزمون ریون داشتند. با آموزش اختصاصی برای آن‌ها، نتایج المپیادهای علمی مدرسه به‌ طور چشمگیری بهبود یافت.

نمونه 4. مرکز استعدادسنجی دانشگاهی

• چالش اولیه: یک مرکز استعدادسنجی دانشگاهی قصد داشت دانشجویان واجد شرایط ورود به برنامه نخبگان را انتخاب کند. اما با توجه به تنوع قومی، زبانی و تحصیلی متقاضیان، ابزار ارزیابی استاندارد محدودکننده بود.
• نقش تست: تست ریون به عنوان آزمونی بدون سوگیری زبانی و فرهنگی انتخاب شد. به دلیل ماهیت غیرکلامی، امکان سنجش برابر و علمی برای داوطلبان از پیشینه‌ های مختلف فراهم شد.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: پذیرش در برنامه نخبگان بر اساس توانایی شناختی واقعی صورت گرفت. این رویکرد عدالت‌ آمیز، باعث افزایش کیفیت علمی ورودی‌ ها و تنوع مثبت در میان دانشجویان پذیرفته‌ شده شد.

نمونه 5. مشاور یا کوچ شغلی

• چالش اولیه: یک کوچ شغلی با مراجعانی رو به ‌رو بود که در مواجهه با موقعیت‌های تحلیلی عملکرد ضعیفی داشتند. بسیاری از این افراد دارای رزومه‌ های قوی و تجربه کاری قابل ‌قبول بودند اما در تصمیم‌ گیری دچار سردرگمی می ‌شدند.
• نقش تست: تست ریون برای بررسی ظرفیت تفکر انتزاعی و استدلال ساختاری این افراد استفاده شد. نمرات به‌ دست ‌آمده تفاوت در سطح تحلیل شناختی را مشخص کرد که قبلاً از نگاه کوچ پنهان مانده بود.
• دستاورد یا راه ‌حل نهایی: با شناخت دقیق ‌تر نقاط ضعف شناختی، برنامه کوچینگ با تمرکز بر بهبود مهارت‌ های تحلیل و تفکر سیستمی طراحی شد. رضایت شغلی و تصمیم ‌گیری مؤثر در مسیر حرفه ‌ای مراجعان به‌ طور قابل ‌ملاحظه ‌ای بهبود یافت.

خروجی تست چگونه خواهد بود؟

تفسیر اختصاصی و پیشرفته این تست در ای سنج شامل موارد زیر است: 

• ارائه نمودار ضریب هوشی؛ ضریب هوشی فرد بر روی نمودار قرار داده شده است.
• ارائه نمره کل به همراه توضیح؛ نمره کل به همراه توضیح تفضیلی ارائه شده است.
• مقایسه نمره هوش فرد با دیگران؛ با توجه به نمره کسب شده، هوش فرد با میانگین هوش در جمعیت های دیگر مقایسه می شود.
• ارائه وضعیت هوش شما در طبقه های بندی دیگر؛ با توجه به نمره کسب شده شما، وضعیت هوش شما در مقیاس دیگری مانند هوش وکسلر، هوش کافمن و ... سنجیده شده است.
• افراد مشهور ضریب هوشی بالا؛ افراد مشهوری که دارای ضریب هوشی بالایی هستند، معرفی شده اند.
• مقایسه هوش شما با سایر کشورها؛ وضعیت هوش شما در برابر هوش سایر کشورها مقایسه شده است.

شرایط اجرای تست چگونه است؟

شرایط اجرا در محیط سازمانی

شرایط اجرا

• اجرای تست در فضای ساکت و بدون مزاحمت، ترجیحاً در ساعات آغازین روز
• ارائه توضیحات اولیه درباره ماهیت تست به شرکت‌ کننده بدون اشاره به هوش یا ارزیابی شغلی مستقیم
• محدودیت زمانی مشخص برای هر بخش آزمون (ترجیحاً حداکثر 60 دقیقه)
• تضمین محرمانگی نتایج برای جلوگیری از سوگیری در رفتار شغلی آینده
• استفاده از نسخه‌ های نرم‌ افزاری معتبر و مجاز در بستر ایمن سازمانی

الزامات ویژه

• دریافت رضایت آگاهانه کتبی از کارکنان پیش از اجرای تست
• استفاده از دستورالعمل رسمی آزمون بدون دخل و تصرف
• تنظیم روشنایی، فاصله مانیتور و سکوت محیط در تست‌ های دیجیتال
• تطابق نسخه اجرا شده با سطح سواد و زبان افراد (در صورت استفاده از نسخه نوشتاری)

نکات حساسیت ‌زا

• برداشت نادرست از نمره پایین به‌ عنوان "ناتوانی ذهنی" یا "ضعف شغلی"
• تأثیر فرهنگ سازمانی بر اضطراب آزمون در کارکنان (به‌ویژه در ارزیابی‌های رسمی)
• لزوم تفکیک تحلیل نتایج از تصمیم ‌گیری ‌های منابع انسانی بدون تحلیل چند بعدی

شرایط اجرا در محیط کلینیکی

شرایط اجرا

• اجرای تست به ‌صورت انفرادی در فضای آرام و بدون تحریک بیرونی
• بررسی آمادگی هیجانی آزمودنی (استرس بالا، خستگی، یا مصرف داروهای روان‌ گردان قابل قبول نیست)
• ارائه اطلاعات دقیق به آزمودنی درباره هدف شناختی آزمون
• تعیین زمان تقریبی اجرای تست با در نظر گرفتن خستگی ذهنی مراجع
• استفاده از فرم استاندارد با رعایت اصول روان ‌سنجی بدون تغییر در سوالات

الزامات ویژه

• رعایت محرمانگی کامل داده ‌ها و نتایج آزمون
• فراهم ‌سازی محیط امن و غیر قضاوتی برای افزایش دقت پاسخ ‌دهی
• استفاده از نسخه ‌های معتبر با تکیه بر دستورالعمل رسمی و نرم ‌های جمعیتی
• ثبت دقیق وضعیت روان ‌شناختی و دارویی آزمودنی در زمان اجرا

نکات حساسیت‌ زا

• احتمال سوگیری پاسخ ‌دهی در مراجعین با اضطراب یا اعتماد به نفس پایین
• خطر تفسیر نادرست نتیجه تست به عنوان تشخیص نهایی روان ‌پزشکی
• وابستگی تفسیر نهایی به اطلاعات زمینه ‌ای مراجع، نه صرفاً نمره خام آزمون

شرایط اجرا در محیط آموزشی (مدارس یا مراکز استعدادسنجی)

شرایط اجرا

• اجرای گروهی حداکثر برای 15 دانش ‌آموز با حضور ناظر متخصص
• حذف عوامل حواس ‌پرتی محیطی مانند صدا، رفت‌ و آمد و نور نامناسب
• ارائه دستورالعمل به زبان ساده، متناسب با سطح سنی دانش ‌آموزان
• تضمین اجرای هم ‌زمان برای همه شرکت ‌کنندگان برای جلوگیری از تبادل پاسخ
• زمان ‌بندی مناسب با توجه به سطح تمرکز دانش‌آموزان (ترجیحاً صبح‌ها)

الزامات ویژه

• اخذ رضایت‌ نامه رسمی از والدین برای اجرای آزمون
• بررسی وضعیت خواندن، نوشتن و درک کلامی پیش از اجرای نسخه استاندارد
• حضور ناظر آموزش ‌دیده برای جلوگیری از تقلب یا کمک ‌های ناخواسته
• استفاده از نسخه‌ های نرم‌ افزاری کودک ‌پسند یا فرم ‌های تصویری معتبر

نکات حساسیت ‌زا

• تفسیر اشتباه نمرات پایین به ‌عنوان "کم‌هوشی" در کودکان با اضطراب امتحان
• تفاوت فرهنگی-اجتماعی در درک آیتم‌ های انتزاعی آزمون
• لزوم پرهیز از برچسب ‌گذاری دانش ‌آموزان فقط بر اساس نتایج ریون

منابع و مراجع

• American Educational Research Association, American Psychological Association, & National Council on Measurement in Education. (2014). Standards for educational and psychological testing. Washington, DC: American Educational Research Association.
• International Test Commission. (2017). The ITC guidelines on the use of tests in the workplace and organizational settings. Retrieved from https://www.intestcom.org
• Jensen, A. R. (1998). The g factor: The science of mental ability. Westport, CT: Praeger.
• Lezak, M. D., Howieson, D. B., Bigler, E. D., & Tranel, D. (2012). Neuropsychological assessment (5th ed.). New York, NY: Oxford University Press.
• Mackintosh, N. J. (2011). IQ and human intelligence (2nd ed.). Oxford, UK: Oxford University Press.
• Raven, J. (2008). The Raven Progressive Matrices: Change and stability over culture and time. Cognitive Psychology, 41(1), 1–48. https://doi.org/10.1016/j.cogpsych.2000.09.001
• Raven, J. C., Raven, J., & Court, J. H. (2000). Manual for Raven’s Progressive Matrices and Vocabulary Scales. San Antonio, TX: Harcourt Assessment.