آزمون هوش غیرکلامی کتل مقیاس 2 – فرم  B، یکی از فرم‌ های استاندارد مقیاس دوم تست کتل است که برای سنجش هوش سیال کودکان 8 تا 13 سال طراحی شده است. این آزمون با استفاده از محتوای کاملا تصویری و بدون وابستگی زبانی، توانایی حل مسئله و استدلال انتزاعی را ارزیابی می‌ کند و برای استفاده در محیط‌ های آموزشی، بالینی و پژوهشی مناسب است.

معرفی تست

تاریخچه

آزمون هوش غیرکلامی کتل  (Culture Fair Intelligence Test – CFIT)، توسط روانشناس برجسته آمریکایی ریموند برنارد کتل (Raymond B. Cattell)  طراحی شد. این آزمون در دهه 1940، در چارچوب پژوهش‌ های او در دانشگاه ایلینوی و مؤسسه تحقیقات رفتاری کتل، با هدف سنجش هوش عاری از تأثیر عوامل فرهنگی و زبانی توسعه یافت. نسخه‌های مختلفی از این آزمون در قالب مقیاس‌های سنی متفاوت (مقیاس 1، 2 و 3) طراحی شده است.

فرم B از مقیاس 2 این آزمون، نسخه ‌ای موازی با فرم A است که به ‌منظور افزایش قابلیت اطمینان نتایج در ارزیابی‌های مکرر (مثلاً پیش ‌آزمون و پس ‌آزمون) ارائه شده است. نسخه اولیه آزمون در دهه 1950 به ‌طور رسمی منتشر شد و در طول دهه ‌های بعد، بدون تغییرات محتوایی اساسی، به‌ صورت گسترده در مطالعات روان ‌سنجی، آموزش و منابع انسانی استفاده شده است. با وجود عدم بازنگری ساختاری، مطالعات هنجاری و ترجمه‌ های متعددی از این آزمون در کشورهای مختلف صورت گرفته است.

هدف

هدف اصلی از طراحی این آزمون، سنجش مؤلفه «هوش سیال» یا Gf  به‌ عنوان توانایی حل مسئله، استدلال و درک روابط منطقی بدون وابستگی به زبان، فرهنگ یا تجربه آموزشی بود. کتل با توسعه این ابزار، در پی فراهم کردن سنجشی استاندارد و منصفانه برای ارزیابی توانمندی ‌های شناختی در کودکان، نوجوانان و بزرگسالانی بود که ممکن است از نظر زبانی یا فرهنگی در موقعیت نابرابر قرار داشته باشند.

ساختار آزمون

تعداد سؤال‌ ها و زمان اجرا

نسخه فرم B از مقیاس دوم آزمون هوش غیرکلامی کتل برای کودکان شامل 46 سؤال است که در چهار بخش طراحی شده‌ اند. اجرای این آزمون به‌ طور میانگین 14 تا 15 دقیقه زمان می ‌برد

مقیاس ‌ها و زیرمقیاس ‌ها

ساختار آزمون شامل چهار خرده‌آزمون (زیرمقیاس) مستقل است که هر کدام یک جنبه از هوش سیال را می ‌سنجند:

• مکعب ‌ها (Series) ارزیابی توانایی تشخیص الگوها و ادامه منطقی دنباله‌ها؛ شامل 12 سؤال.
• طبقه‌ بندی (Classification)سنجش توان تفکر انتزاعی و گروه‌بندی مفهومی؛ شامل 14 سؤال.
• ماتریس‌ ها (Matrices) ارزیابی استدلال تصویری و روابط فضایی؛ شامل 12 سؤال.
• شرایط  (Conditions)سنجش توان تمایز و تطبیق شرایط منطقی-بصری؛ شامل 8 سؤال.

تمامی این زیرمقیاس‌ها به ‌طور مستقیم هوش سیال (Gf) را هدف قرار می‌ دهند و ساختاری غیرکلامی و عاری از سوگیری فرهنگی دارند.

روش نمره ‌گذاری

پاسخ ‌ها به ‌صورت درست یا نادرست نمره ‌گذاری می ‌شوند و هیچ آیتم معکوس ‌شونده یا نمره‌ گذاری وزنی وجود ندارد. برای هر سؤال فقط یک گزینه صحیح در نظر گرفته شده است. نمره نهایی آزمون با جمع تعداد پاسخ‌های درست در کل چهار زیرمقیاس محاسبه شده و سپس با استفاده از جداول تفسیر، به نمره بهره هوشی (IQ) تبدیل می‌شود.

نمونه سؤال

نمونه ‌ای از سؤال آزمون در زیر مقیاس «ماتریس ها» به این صورت است:
سؤال 1: در تصویر یک الگوی مربعی با چهار خانه نمایش داده شده است که یکی از خانه‌ ها خالی است. آزمودنی باید با توجه به منطق موجود، گزینه صحیح را از میان 5 تصویر پیشنهادی انتخاب کند.
نوع پاسخ ‌دهی: انتخاب یک گزینه از میان چند تصویر (عملکردی، غیرکلامی، چند گزینه ‌ای تصویری).

کاربرد تست

کاربرد تست برای مراکز و مؤسسات

کلینیک ‌های روان ‌شناسی و مراکز درمانی

• سنجش پایه‌ای هوش سیال در کودکان دارای اختلالات یادگیری، ADHD  یا تاخیر رشد
• استفاده در ارزیابی اولیه بهره هوشی جهت افتراق بین نارسایی هوشی و مشکلات عاطفی-رفتاری
• کمک به فرآیند تشخیص در مداخلات بالینی که نیازمند ارزیابی عملکرد شناختی است
• سنجش غیرکلامی کودکان دو ‌زبانه یا کودکانی با محدودیت ‌های زبانی

سازمان‌ها و شرکت ها

• در این حوزه استفاده رسمی از فرم کودک محدود یا غیراستاندارد تلقی می‌شود و توصیه نمی‌ گردد؛ مگر در موارد خاص مانند پروژه‌ های شناسایی استعداد های ویژه در مراکز مرتبط با کودکان یا نخبگان.

مدارس، مراکز آموزشی و استعدادپروری

• شناسایی کودکان دارای توانایی شناختی بالا جهت هدایت به برنامه‌ های ویژه تیزهوشان
• ارزیابی پایه ‌ای بهره هوشی برای غربالگری دانش‌ آموزان با نیاز های آموزشی خاص
• کمک به هدایت تحصیلی در سنین دبستان و راهنمایی با در نظر گرفتن توانمندی شناختی
• اجرای آزمون در طرح‌ های پژوهشی مدرسه ‌محور در حوزه روان‌ شناسی رشد و آموزش

کاربرد تست برای متخصصان و مشاوران

روان ‌شناسان (بالینی، رشد، شناختی)

• استفاده در پروتکل‌ های ارزیابی روان ‌شناختی برای تشخیص اختلالات عصبی-رشدی
• تحلیل ساختار هوشی کودکان در سنجش اولیه پیش از ارجاع به تست‌ های جامع ‌تر مانند وکسلر
• ارزیابی کودکان غیرکلام یا با نقص تکلم بدون نیاز به وابستگی زبانی
• پایش اثربخشی مداخلات شناختی یا آموزشی از طریق اجرای مکرر فرم‌ های موازی آزمون

مشاوران تحصیلی و شغلی (برای گروه سنی کودک و نوجوان)

• تحلیل توانمندی‌ های شناختی برای انتخاب مسیرهای تحصیلی متناسب با ظرفیت ذهنی
• مکمل سنجش‌های علاقه ‌سنجی برای ارائه تصویری جامع از قابلیت‌ های یادگیری
• پشتیبانی از مداخلات تحصیلی فرد محور در مدارس با جمع ‌آوری داده‌های عینی درباره سطح هوش

کوچ‌ های فردی و کوچ‌های سازمانی کودک‌ محور

• در چارچوب کوچینگ کودکان با تمرکز بر رشد شناختی (مانند کوچینگ تحصیلی یا پرورش استعداد)، این تست به عنوان ابزار پایه ‌ای برای شناخت توانایی ذهنی فرد کاربرد دارد
• تحلیل محدودیت‌ های پردازشی برای طراحی مسیر یادگیری یا آموزش مهارت‌ های شناختی

تست های مکمل

 تست هوش ریون کودکان (Coloured Progressive Matrices – CPM)

• موارد سنجش:  هوش غیرکلامی، استدلال قیاسی، تجزیه و تحلیل روابط تصویری
• دلیل مکمل بودن:  هر دو تست در سنجش هوش سیال نقش دارند اما ساختار متفاوتی دارند؛ اجرای همزمان این دو، امکان تحلیل متقابل اعتبار نتایج و کاهش خطای تشخیص را فراهم می ‌کند. ریون به ‌ویژه برای کودکان با پیش‌ زمینه فرهنگی متنوع مناسب است.

تست هوش کتل – فرم A کودکان (Scale 2 – Form A)

• موارد سنجش:  همان مؤلفه‌ های هوش سیال مانند فرم  B
• دلیل مکمل بودن:  فرم A نسخه موازی فرم B است و استفاده از آن برای سنجش پیش ‌آزمون/پس ‌آزمون، بررسی اثربخشی مداخلات شناختی و جلوگیری از اثر یادگیری کاربرد دارد.

 تست هوش چندگانه گاردنر کودکان (Gardner’s Multiple Intelligences)

• موارد سنجش:  9 نوع هوش شامل زبانی، منطقی-ریاضی، موسیقایی، بدنی-حرکتی، تصویری-فضایی، طبیعت‌گرا، میان ‌فردی، درون‌ فردی و هستی ‌گرا
• دلیل مکمل بودن:  آزمون کتل تنها هوش سیال را پوشش می ‌دهد، در حالی ‌که گاردنر چشم‌انداز گسترده ‌تری از استعداد های کودک ارائه می‌ دهد؛ ترکیب این دو برای طراحی مداخلات آموزشی متناسب با استعدادهای چندگانه توصیه می ‌شود.

تست افسردگی کودک و نوجوان ماریا کواس (CDI)

• موارد سنجش:  نشانه‌ های خلقی، انگیزشی و شناختی افسردگی در کودکان
• دلیل مکمل بودن:  افسردگی در کودکان می ‌تواند عملکرد شناختی را به ‌شدت تحت تأثیر قرار دهد. این آزمون به متخصصان امکان می ‌دهد افت عملکرد در کتل را با علائم خلقی تفکیک کنند.

تست هوش هیجانی تصویری کودک

• موارد سنجش:  تشخیص و تنظیم هیجانات در موقعیت‌ های اجتماعی بر اساس محرک ‌های بصری
• دلیل مکمل بودن:  هوش هیجانی می‌تواند بر عملکرد شناختی تأثیرگذار باشد. این آزمون مکملی برای بررسی توان تنظیم هیجان در کودکان، به ‌ویژه در شرایط آزمون‌دهی و تعامل اجتماعی است.

تست اضطراب اسپنس برای کودکان (Spence Children’s Anxiety Scale – SCAS)

• موارد سنجش:  اضطراب کلی، اضطراب جدایی، ترس اجتماعی، وسواس فکری، اضطراب امتحان
• دلیل مکمل بودن:  برای افتراق بین عملکرد پایین در آزمون کتل ناشی از اضطراب (به‌ ویژه اضطراب امتحان یا موقعیتی) و ضعف واقعی در توانایی شناختی ضروری است. تحلیل مشترک به افزایش دقت در تفسیر کمک می ‌کند.

با انجام این تست چه چیزی به دست می آورم؟

توضیحات اولیه

در این بخش با نمونه های واقعی، نشان می دهیم که تست چگونه در موقعیت های مختلف استفاده می شود، چه چالش هایی پیش از اجرای تست وجود دارد و چه دستاورد های احتمالی پس از انجام تست حاصل می شود.

نمونه 1 – کلینیک روان‌شناسی کودک

• چالش اولیه: در یک مرکز مشاوره کودک، پسری 9 ساله با افت تحصیلی و بی‌ علاقگی به یادگیری ارجاع داده شد. با وجود بررسی‌ های عاطفی، نشانه ‌ای از افسردگی یا اضطراب دیده نشد، اما معلمان بر «کاهش توانایی شناختی» تأکید داشتند.
• نقش تست: آزمون هوش غیرکلامی کتل – فرم B به ‌عنوان ابزار عاری از سوگیری زبانی و فرهنگی به کار گرفته شد تا سطح واقعی هوش سیال کودک ارزیابی شود، بدون تأثیر مستقیم مشکلات زبانی یا تحصیلی.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: نتایج نشان داد که هوش سیال کودک در محدوده متوسط رو به بالا قرار دارد. روان‌ شناس دریافت که مشکل، نه در توان ذهنی بلکه در انگیزش تحصیلی است و مداخلات انگیزشی جایگزین ارجاع به کلاس ‌های تقویتی شد.

نمونه 2 – روان ‌شناس فردی

• چالش اولیه: دختری 10 ساله با مشکلات یادگیری و عدم تمرکز توسط والدینش به روان ‌شناس ارجاع شده بود. پرسش اصلی، تمایز بین ناتوانی یادگیری و مشکلات شناختی عمومی بود.
• نقش تست: تست کتل فرم B اجرا شد تا هوش غیرکلامی کودک به‌ صورت مستقل از توانایی خواندن یا مهارت‌ های زبانی سنجیده شود. این سنجش به ‌ویژه برای افتراق میان ناتوانی یادگیری خاص و ضعف عمومی شناختی کاربرد داشت.
• دستاورد یا راه ‌حل نهایی: نمره کودک در محدوده طبیعی قرار گرفت. بر این اساس، روان ‌شناس کودک را به ارزیابی تخصصی ناتوانی خواندن ارجاع داد و از برچسب ‌زنی نادرست «کم ‌هوش» جلوگیری شد.

نمونه 3 – مدرسه پسرانه با برنامه استعداد پروری

• چالش اولیه: در مدرسه‌ای با برنامه شناسایی دانش‌آموزان مستعد، نیاز به ابزاری برای سنجش هوش کودکان دو زبانه و دانش ‌آموزان با سطح سواد متفاوت احساس می‌ شد؛ تست‌ های معمول زبانی سوگیری داشتند.
• نقش تست: آزمون کتل فرم B به‌ عنوان ابزار غیرکلامی برای ارزیابی منصفانه توانایی ذهنی به کار رفت. ویژگی فرهنگ ‌فراگیر آن، امکان سنجش هوش کودکان مهاجر یا کم‌ سواد را فراهم کرد.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: تعدادی از دانش‌آموزان که در تست‌ های درسی عملکرد ضعیفی داشتند، در آزمون کتل نمرات بالایی کسب کردند و وارد برنامه ‌های استعداد پروری شدند، بدون آنکه توانایی ‌شان قربانی تفاوت ‌های زبانی شود.

نمونه 4 – مرکز استعداد سنجی در دانشگاه علوم تربیتی

• چالش اولیه: پژوهشی برای مقایسه توان شناختی کودکان با سبک‌ های تربیتی متفاوت در حال طراحی بود. نیاز به ابزاری با حداقل سوگیری فرهنگی، برای سنجش دقیق هوش سیال احساس می‌شد.
• نقش تست: از آزمون کتل فرم B استفاده شد زیرا قابلیت اجرا برای کودکان از فرهنگ‌ ها و سطوح تحصیلی مختلف را داشت و اثر متغیرهای زبانی یا اجتماعی را به حداقل می‌ رساند.
• دستاورد یا راه ‌حل نهایی: داده‌ های دقیق از تفاوت عملکرد شناختی بین گروه‌ ها فراهم شد و نتایج به چاپ مقاله‌ ای پژوهشی در مجله‌ای معتبر منجر گردید. همچنین، آزمون در هنجار گذاری‌ های بعدی مرکز وارد شد.

نمونه 5 – شرکت دانش ‌بنیان در حوزه بازی‌های شناختی

• چالش اولیه: یک استارت‌آپ فعال در حوزه طراحی بازی‌ های تقویت شناختی کودکان نیاز داشت سطح پایه هوش شرکت ‌کنندگان 8 تا 12 ساله را قبل و بعد از مداخله اندازه‌گیری کند.
• نقش تست: تست کتل فرم  B، به دلیل امکان اجرای مکرر و وجود فرم موازی، به‌ عنوان ابزار پیش ‌آزمون و پس ‌آزمون انتخاب شد. ساختار غیرکلامی آن باعث شد نتایج کمتر تحت تأثیر عوامل بیرونی قرار گیرد.
• دستاورد یا راه‌ حل نهایی: شرکت توانست تأثیر بازی ‌ها بر بهبود توانایی حل مسئله را با داده ‌های معتبر اثبات کند و نتایج را در جذب سرمایه ‌گذار ارتقاء اعتبار محصول به کار گیرد.

نمونه 6 – کوچ شغلی کودک ‌محور

• چالش اولیه: مراجعی 12 ساله با والدینی نگران آینده تحصیلی و شغلی، در تصمیم‌ گیری برای انتخاب مسیر آموزش استعداد دچار تردید بود. علاقه ‌سنجی کافی نبود، چون اطلاعاتی از توانایی شناختی کودک در دست نبود.
• نقش تست: کوچ شغلی با استفاده از تست هوش کتل فرم B، تصویری دقیق از توانایی ذهنی پایه کودک به دست آورد و آن را با نتایج آزمون‌های علایق و شخصیت تلفیق کرد.
• دستاورد یا راه ‌حل نهایی: در جلسات کوچینگ، خانواده با اطمینان بیشتری مسیر آموزشی فرزندشان را انتخاب کرد و برنامه ‌ریزی برای آموزش تقویتی در حوزه‌ های مرتبط با استعداد واقعی کودک آغاز شد.

خروجی تست چگونه خواهد بود؟

 تفسیر اختصاصی و پیشرفته این تست در ای سنج شامل موارد زیر است:

• ارائه وضعیت بهره هوشی ما؛ براساس طبقه بندی استاندارد، هوش افراد در 10 وضعیت قرار می گیرد؛ با توجه به نوع پاسخدهی وضعیت بهره هوشی مشخص می شود.
• مشخص کردن جایگاه شما در جامعه؛ جایگاه بهره هوشی شما با کمک نمودار در جامعه مشخص می شود و توضیحاتی ارائه می شود.

شرایط انجام تست چگونه است؟

شرایط اجرای تست در محیط سازمانی (ویژه ارزیابی استعداد فرزندان کارکنان یا پروژه‌ های سنجش شناختی کودکان در سازمان ‌های حمایتی)

شرایط اجرا

• انتخاب فضای بدون محرک مزاحم (نور، صدا، تردد) برای حفظ تمرکز کودک
• زمان ‌بندی دقیق اجرای آزمون در بازه صبحگاهی یا پس از استراحت کافی
• استفاده از ابزار استاندارد نمایش آزمون (مانیتور یا تبلت با وضوح مناسب)
• حضور یک ناظر متخصص جهت پاسخ به پرسش‌ های اجرایی کودک در لحظه
• ثبت دقیق زمان شروع و پایان هر زیرمقیاس برای رعایت زمان ‌بندی رسمی تست

الزامات ویژه

• دریافت رضایت ‌نامه کتبی والدین پیش از شروع آزمون
• آموزش مختصر ناظر آزمون درباره نحوه پاسخ‌ گویی به سؤالات کودک بدون سوگیری
• تعریف پروتکل مشخص در صورت قطع ارتباط آنلاین یا اختلال سیستمی
• رعایت محرمانگی نتایج و ذخیره داده‌ ها مطابق استاندارد های سازمانی

نکات حساسیت زا

• ایجاد فضای روانی امن برای کودکان تا آزمون را با اضطراب سازمانی تجربه نکنند
• پرهیز از اعلام زودهنگام نتایج یا مقایسه آن‌ها میان کودکان همکاران
• اجتناب از استفاده تک ‌محوری از نتیجه تست در تصمیمات مهم (مثلاً پذیرش استعداد در مدارس خاص)

شرایط اجرای تست در کلینیک روان ‌شناسی کودک

شرایط اجرا

• اجرای تست در اتاقی آرام، با نور طبیعی و صندلی متناسب با قد کودک
• اطمینان از اینکه کودک خسته یا گرسنه نیست و آمادگی ذهنی دارد
• آشنایی اولیه کوتاه با کودک برای کاهش اضطراب قبل از شروع آزمون
• استفاده از کامپیوتر یا تبلت با صفحه بزرگ برای وضوح بهتر تصاویر تست
• اجرای تست در حضور متخصص آموزش ‌دیده برای هدایت گام ‌به ‌گام آزمودنی

الزامات ویژه

• بررسی سلامت روانی پایه کودک (مثلاً اضطراب یا بیش‌فعالی شدید) پیش از اجرای آزمون
• تنظیم شرایط تست متناسب با ظرفیت توجه کودک (مثلاً دادن وقفه در صورت خستگی)
• ثبت جزئیات رفتاری کودک هنگام اجرا برای تحلیل کیفی تکمیلی
• ارائه تحلیل ترکیبی از نتیجه تست همراه با مصاحبه بالینی و دیگر ارزیابی‌ ها

نکات حساسیت زا

• خطر برداشت نادرست از نمره پایین به ‌عنوان کم ‌توانی ذهنی بدون بررسی زمینه‌ های روانی
• احتمال اختلال در نتیجه در کودکان دارای ترومای روانی یا سوء تغذیه مزمن
• اهمیت هم‌ ترازی نتایج با گزارش مدرسه و عملکرد واقعی تحصیلی کودک

شرایط اجرای تست در مدرسه یا مرکز آموزشی

شرایط اجرا

• اجرای گروهی آزمون فقط برای کودکان بالای 10 سال و دارای آشنایی با محیط دیجیتال
• آموزش ساده و روشن پیش از شروع آزمون برای آشنایی با ساختار سؤالات
• استفاده از هدفون یا محیط ایزوله برای حذف نویز محیط در صورت امکان
• نظارت فعال معلم یا روان ‌شناس مدرسه برای پاسخ به سؤالات فنی بدون راهنمایی محتوایی
• اجرای تست در ساعات اولیه صبح یا پس از زنگ تفریح برای عملکرد بهینه شناختی

الزامات ویژه

• هماهنگی قبلی با والدین و دریافت رضایت آگاهانه
• ثبت دقیق مشخصات دانش ‌آموز برای انطباق با پرونده آموزشی
• تفسیر نتایج فقط توسط متخصص تحصیلی یا روان ‌شناس آموزش ‌دیده
• تطبیق تفسیر تست با داده ‌های نمرات مدرسه و ارزیابی معلمان

نکات حساسیت زا

• احتمال اضطراب عملکرد در آزمون رسمی در دانش ‌آموزان کم‌ اعتماد به‌ نفس
• اجتناب از استفاده نتیجه تست به‌ عنوان تنها معیار برچسب ‌گذاری تحصیلی
• نیاز به اطلاع‌ رسانی علمی به والدین برای درک صحیح نتایج تست

 منابع و مراجع

• American Psychological Association. (2020). Publication manual of the American Psychological Association (7th ed.). American Psychological Association.
• Anastasi, A., & Urbina, S. (1997). Psychological testing (7th ed.). Prentice Hall.
• Cattell, R. B., & Cattell, A. K. S. (1950). Test of "g": Culture Fair, Scale 2, Form A and B. Champaign, IL: Institute for Personality and Ability Testing.
• Cattell, R. B., & Cattell, H. E. P. (1960). Handbook for the Individual or Group Culture Fair Intelligence Test, Scale 2. Institute for Personality and Ability Testing.
• International Test Commission. (2017). The ITC guidelines for the large-scale assessment of linguistically and culturally diverse populations. https://www.intestcom.org